Westron - Wspólna Mowa

Język którym faktycznie mówią postacie w WP, i w rzeczy samej język w którym początkowo spisano Czerwoną Księgę, zwał się aduni, którą to nazwę Tolkien oddał w angielskim jako westron. Tolkien wyjaśnia: "'Mowa' krajów Zachodu przedstawiona w tej historii jako angielski była westronem, albo 'Wspólną Mową' zachodnich krain Śródziemia w Trzeciej Erze. W ciągu tej ery stał się on rodzimym językiem prawie wszystkich ludów mówiących (oprócz elfów) które mieszkały w granicach starych królestw Arnoru i Gondoru, to jest wzdłuż całego wybrzeża od Umbaru na północ aż do Zatoki Forochel, a w głąb lądu aż do Gór Mglistych i Efel Duath. Rozprzestrzenił się także w górę Anduiny, zajmując krainy na zachód od Rzeki i na wschód od gór aż do Pól Gladden. W czasie Wojny o Pierścień w końcu ery były to ciągle jego granice jako języka ojczystego." (Dodatek F). Podczas gdy westron z Gondoru miał archaiczny wydźwięk, hobbici mówili jego wiejskim dialektem. Dalej zaznaczono, że westronu używali także jako drugiego języka wszyscy ci, którzy ciągle jeszcze posiadali własną mowę, tak jak Druedaini (Wozowie) i Rohirrimi. Nawet orkowie używali spodlonej formy westronu gdy było trzeba. W Mordorze Frodo i Sam rozumieli co dwaj orkowie próbujący ich wywęszyć mówili do siebie, bo "będąc z różnych plemion używali Wspólnej Mowy, na ich sposób" (WP VI.2). Westron to język którego musisz się nauczyć zanim wsiądziesz w maszynę czasu i przeniesiesz się wstecz do Trzeciej Ery (uczenie się zamiast tego quenyi byłoby podobne do uczenia się łaciny przy przenoszeniu się do średniowiecznej Europy; niewielu ludzi byłoby cię w stanie zrozumieć).

W swych początkach westron był "mową ludzką, chociaż wzbogaconą i zmiękczoną pod wpływem elfów. Był to początkowo język tych których Eldarowie zwali Atani, lub Edainami, 'Ojcami Ludzi', szczególnie zaś ludzi z Trzech Rodów Przyjaciół Elfów którzy przybyli na zachód do Beleriandu w Pierwszej Erze. W Drugiej Erze, w fortecach i przystaniach które Numenorejczycy utrzymywali na wybrzeżach Środziemia, mówiono adunaickim z Numenoru, który "zmieszawszy z wieloma słowami z języków pomniejszych ludzi stał się Wspólną Mową, która rozprzestrzeniła się wzdłuż wybrzeży między wszystkimi którzy mieli kontakty z Westernesee" (Dodatek F). Proces ten trwał dalej po upadku Numenoru: "Ludzie Elendila byli nieliczni, bo tylko kilka wielkich statków umknęło z Upadku lub przeżyło tumult mórz. Znaleźli, to prawda, wielu mieszkańców zachodnich wybrzeży którzy mieli ich własną numenorejską krew, czystą lub zmieszaną, pochodzących od marynarzy i strażników fortec i przystani, które założono tam w przeszłych dniach; mimo wszystko jednak Dunedainowie byli teraz tylko małym ludem pomiędzy obcymi. Używali więc mowy westronu we wszystkich swoich kontaktach z innymi ludźmi i w rządzeniu królestwami nad którymi zaczęli panować, a ta Wspólna Mowa powiększyła się wtedy i (...) znacznie wzbogacona słowami wydobytymi z adunaickiego języka Dunedainów, i z noldorińskiego [czytaj: sindarińskiego]." (PM s. 33-34). Zgodnie z PM s. 315, westron zmieniał się z oryginalnego adunaickiego częściowo z zaniedbania; ci z Wiernych z Numenoru którzy przeżyli, nie mieli wielkiej do adunaickiego miłości, bo był to język buntowniczych Królów Westernessee którzy próbowali zdławić wszystkie inne języki. Mimo to język ten został później "zmiękczony pod wpływem elfów". Tolkien opisywał westron jako "mniej więcej tak zmieszany jak współczesny angielski" (Listy s. 425). Elementy elfickie w westronie można prawdopodobnie przyrównać do licznych słów francuskich które znaturalizowano w angielszczyźnie.

Struktura westronu

O westronie wiemy bardzo niewiele, z tej prostej przyczyny że Tolkien oddał go prawie wszędzie jako angielski! Kilka słów czysto westrońskich podano w Dodatku F do WP i (względnie) o wiele więcej w The Peoples Of Middle-Earth. Tolkien przełożył nawet imiona hobbitów. Nigdy nie istnieli żadni hobbici zwani Frodo, Sam, Pippin i Merry; ich prawdziwe imiona brzmiały Naura, Ban, Razar i Kali. Samo słowo hobbit jest tylko oddaniem faktycznego słowa z Trzeciej Ery, kuduk (pochodzącego od staroangielskiego holbytla, "mieszkaniec nor", w ten sam sposób w jaki kuduk miał pochodzić od archaicznego kud-dukan, tego samego znaczenia; forma kud-dukan została zachowana w rohirrickim). Naura/Frodo i jego przyjaciele nie znali słowa "hobbit" jako takiego; mówili kuduk.

Co do fonologii i struktury westronu, David Salo zauważa (prywatnie): "Dźwięki [spółgłoskowe] późnego adunaickiego i westronu są prawie takie same. Mają one wspólne p, b, t, d, k, g, m, n, ng [ñ], r, f [ph], th, s, z, h, y [/j/], l. O westronie mówi się we WP że posiadał spółgłoski podniebienne ch i sh, ale tylko sh pojawia się w materiale. Westron miał również hr-, hl-. W westronie nie pojawia się /w/ [ł], ale westron posiada /v/, którego nie posiada adunaicki. Można sobie wyobrażać że w westronie /w/ mogło przejść w /v/. Słowa westrońskie nie są całkiem niepodobne do adunaickich; mają to co mogłoby być trójspółgłoskowymi słowami rdzeniowymi (gamba 'kozioł', tapuk 'królik', galab 'zwierzyna', laban 'worek', narag 'krasnolud', zilib lub zilbi 'masło', i dużą liczbę rdzeni dwuspółgłoskowych: rama 'kmieć', zara 'stary', bana 'połowa', rafa 'osełka'.)".

Samogłoski stanowią klasyczny system pięciosamogłoskowy: krótkie a, e, i, o, u i długie â, î, ô, û ; długiego e nie poświadczono w żadnym konkretnym słowie, ale jego istnienie zakłada przypis do Dodatku E (zaznaczono tam że część mówiących westronem używało ei i ou "mniej więcej jak w angielskim say i no" zamiast ê i û - ta wymowa, chociaż "całkiem rozpowszechniona" uważana była za niepoprawną i wiejską. Nie trzeba dodawać że była to zwykła wymowa między hobbitami). Z doniesień wynika że westron miał także pewne samogłoski redukujące.

Westron nie posiadał quenejskich dźwięków ty, hy; gondorscy użytkownicy języka Wysokich Elfów podstawiali za nie ch /cz/ i sh /sz/. Ani też miał westron ch jak w niemieckim ach; patrz NO s. 319. Dlatego też czyste sindarińskie Rochand, Rochan przeszło w Rohan w wymowie Gondorczyków.

O jednej późnej zmianie w fonologii wspomniano w PM s. 320: podwójne (długie) samogłoski redukowały się do pojedycznych w środku wyrazu pomiędzy samogłoskami; tunnas "straż" wymawiano /tunas/ (ale zwykle tak nie pisano). Spółgłoski w pewnych kombinacjach podlegały zmianie; samo tunnas przedstawia wcześniejsze tudnas.

Zakończenia

Zakończenie -a, oznaczające wykonawcę czynności (agentalne) widać w takich słowach jak puta "dmuchający", batta "mówiący". Zakończenie -a było także zakończeniem rodzaju męskiego (PM s. 46), przynajmniej w dialekcie hobbickim. Tolkien, tłumacząc Czerwoną Księgę, zanglicyzował takie imiona zmieniając zakończenie na -o, np. "Bilbo" zamiast czysto hobbickiego Bilba. Zakończenia -o i -e odnosiły się do rodzaju żeńskiego; Tolkien mógł był podstawić -a zamiast -o.

Zakończenie liczby mnogiej to, zdaje się, -in, jak w kubuk "hobbit", l.mn. kubugin (PM s. 49 - kubuk zmieniono na kuduk w opublikowanym WP). Tolkien rozważał kilka zakończeń liczby mnogiej zanim zdecydował się na -in, takich jak -a, -il, -en (pomysł przechodzenia spółgłosek zwartych bezdźwięcznych w dźwięczne przed tym zakończeniem, jak w kubuk > kubugin, został najwidoczniej później zarzucony).

Wydaje się, że westron, tak jak języki skandynawskie, używa przyrostka zamiast osobnego rodzajnika określonego: Suza "Shire", Suzat "(to) Shire".

Oryginalny, archaiczny westron miał, jak się zdaje, zakończenia przypadków, ale w końcu Trzeciej Ery zakończenia utracono. Nargian in Furunargian "Dwarrowdelf" [Kopalnia Krasnoludów] to skostniała forma dopełniacza liczby mnogiej słowa narag "krasnolud". David Salo teoretyzuje: "Ponieważ adunaicki nie miał prawdziwego dopełniacza, przypuszczać należy że w ciągu Trzeciej Ery adunaicki przekształcił się (poprzez aglutynację przyrostków) w pełnowartościowy język z przypadkami, a następnie kolejno znów tracił zakończenia przypadków. Nargian mogłoby oznaczać *nargii (rdzeń liczby mnogiej zawierający stare adunaickie zakończenie -i) + an, stary [adunaicki] znacznik dopełniacza, teraz za, a nie przed słowem".

Słowa raza "(ktoś) obcy", razan "obcy, obcokrajowy" wydają się popierać istnienie zakończenia przymiotników -n.

Imiesłów czasu przeszłego mógł mieć zakończenie -nin; patrz karnin niżej. Nie znamy westrońskich zaimków, ale wiemy o nich co nieco: "język westron czynił w zaimkach drugiej osoby (i często także w tych trzeciej) różnicę, niezależną od liczby, między formami 'poufałymi' i 'grzecznościowymi'. Była jednak jedną z cech charakterystycznych dialektu Shire'u iż formy grzecznościowe wyszły z codziennego użytku. Pozostawały tylko między wieśniakami, zwłaszcza z Zachodniej Ćwiartki, którzy używali ich jako form pieszczotliwych. Odnoszono się do tego gdy ludzie z Gondoru mówili o dziwności mowy hobbickiej. "Peregrin Tuk, na przykład, w swoich pierwszych dniach pobytu w Minas Tirith używał form poufałych w stosunku do osób wszelkich rang, łącznie z samym Namiestnikiem Denethorem. Bawiło to może podeszłego Namiestnika, ale zdumiewać musiało jego służących. Niewątpliwie to niepohamowane używanie form poufałych pomogło roznieść się popularnej plotce iż Peregrin jest osobą bardzo wysokiej rangi w swoim własnym kraju" (Dodatek F). Okazało się niemożliwym odpowiednio oddać owe różnice w zaimkach westronu w tolkienowskiej angielskiej translacji Czerwonej Księgi.

Wpływy elfickie

Silne wpływy elfickie na westron widać nawet w naszym małym korpusie. Niektóre z tych słów mogły zostać zapożyczone z avarińskiego przez przodków Edainów, przechodząc do westronu poprzez adunaicki, niektóre mogły zostać pożyczone z sindarińskiego przez wygnańców dunedaińskich po Upadku.

balk "okropny" wydaje się spokrewnione z sindarińskim słowem balch "okrutny" z prymitywnego rdzenia NGWAL "męka" (LR s. 377)
batta "mówiący" jest niewątpliwie spokrewnione z pierwotnoelfickim KWET, wspólnotelerińskim *PET = "mówić", por. sindarińskie peth "słowo", osłabione beth.
karnin *"rozszczepiony" (próbnie wyodrębnione z Karningul "Rivendell" zdaje się być pokrewne elfickiemu rdzeniowi SKAR "drzeć, rozdzierać"; zakończenie imiesłowowe -nin jest również bardzo podobne do sindarińskiego zakończenia -nen (jak w dirnen, tirnen "strzeżony, pilnowany" od tir "straż"; por. Talath Dirnen "Strzeżona Równina").
nas "lud", w PM s. 320 zaznaczone jako zapożyczone z sindarińskiego nos lub quenejskiego nosse "ród, rodzina". "Krótkie elfickie o przeszło w a w takich słowach" zapewne dlatego iż zostały pożyczone w okresie adunaickim. Adunaicki miał tylko długie o, ale posiadał krótkie a; pożyczki zmieniły jakość samogłoski zamiast długości.
nîn "woda" musi być pokrewne elfickiemu rdzeniowi NEN "woda", quenejskie nen, sindarińskie nen l.mn. nin.
ras "róg" (instrument); por. quenejskie rasse "róg", sindarińskie -ras jak w Karadhras "Czerwony Róg".
zîr "mądry" jest bardzo podobne do quenejskiego saira.

Lista słów westronu

(Wszystkie odrzucone formy wykluczono; Tolkien wiele eksperymentował. Wiele form z PM nie zgadza się z tymi z WP, te pierwsze zazwyczaj po cichu się pomija. Zachowano pisownię Tolkiena, ale c i k reprezentują ten sam dźwięk, k preferowano we WP - patrz Tuk).

aduni - "westron" (PM s. 316)
ba-, ban(a) - "połowa" (PM s. 51), banakil "niziołek [halfling]" (Dodatek F, uwagi końcowe)
balk - "okropny" (NO s. 313)
Ban - "Sam", często uważane za skrócenie Bannatha, tak jak Sam to skrócenie od Samuel, ale w przypadku Sama Gamgee imię to było skróconym Banazir (PM s. 51).
bara - "szybki"? wyizolowane z Barabatta "szybkomówiący" (PM s. 52)
-bas (odpowiada ang. zakończeniu -wich; PMs. 48, Dodatek F, uwagi końcowe)
batta - "mówiący"? wyizolowane z Barabatta "szybkomówiący" (PM s. 52)
Bilba - "Bilbo" (PM s. 50)
Bophîn - "Boffin" (znaczenie zapomniane, nazwisko po prostu zanglicyzowane; Dodatek F)
bolg - "wybrzuszenie" (PM s. 48)
Bralda-hîm - "mocne ale", gra słów z nazwy rzeki Baranduiny (lub Branda-nin), przetłumaczone "Brandywina" (Dodatek F, uwagi końcowe)
branda - "granica, marchia"; Brandagamba "Księga Marchii", Branda-nin "Brzegowa Woda" [Baranduina] (Dodatek F, uwagi końcowe)
Bunga - "Bungo", Bunga Labingi "Bungo Baggins" (PM s. 48)
fâre - "mowa"; sôval fâre "Wspólna Mowa"
fur - "drążyć"; furu , "kopalnia" (archaiczne); Furunargian "Dwarrowdelf".
gad - "zostawać". W Ranugad.
galap , galab - "zwierzyna" (PM:48/Dodatek F, uwagi końcowe)
Galbasi - "Gamgee" (Dodatek F, uwagi końcowe)
gamba - "kozioł", w Brandagamba "Brandybuck" (Dodatek F, uwagi końcowe)
gul - "dolina"? (próbnie wyodrębnione z Karningul "Rivendell"; Dodatek F)
hamanullas - niezidentyfikowany mały niebieski kwiat, próbnie tłumaczony "lobelia" (PM s. 47)
hîm(a) - "ale, piwo" (PM s. 54) W Bralda-him (Dodatek F, uwagi końcowe)
hloth(o) - "chata", dwupokojowy dom (PM s. 49)
hloth-ram(a) - wieśniak (PM s. 49). Hlothram "Cotman", nazwisko dziadka farmera Cottona (Dodatek F, uwagi końcowe)
Hlothran - patrz Lothran
kali - "wesoły, radosny"; Kalimak, imię zapomnianego znaczenia, ale bezsprzecznie związane z kali; stąd Tolkien oddał imię Kalimak jako Meriadok, a krótką formę Kali jako Merry (Dodatek F);
kastar - jakiegoś rodzaju moneta, której czwartą częścią był tharni (PM s. 45)
karnin - "roszczepiony"? (próbnie wyodrębnione z Karningul "Rivendell", Dodatek F)
kast - "mathom" (z rohirrickiego kastu; tego słowa używano prawdopodobnie tylko w hobbickim dialekcie westronu)
laban - "worek"; Labingi "Baggins" (PM s. 48); Laban-neg "Bag End" (PM s. 83)
Lothram - "Cotman" (PM s. 49)
Lothran - "Cotton", nazwa hobbickiej wioski (PM s. 49). Składa się z hlotho+ran. Pisane Hlothran w Dodatku F, uwagach końcowe.
luthur, luthran - "pierze, pierzyna" (PM s. 49)
Maura - "Frodo" (PM s. 50) We współczesnym westronie nie było słowa maur, ale w archaicznym rohirrickim znaczyło ono "mądry, doświadczony"; stąd Tolkien oddał Maura germańskim imieniem o podobnym sensie.
narag - "krasnolud" (PM s. 58), archaiczny dop. l.mn. w Furunargian "Dwarrowdelf" (Dodatek F)
nas - "lud". W tudnas. Pożyczone z quenejskiego nosse lub sindarińskiego nos, "ród, rodzina" (PM s. 320)
neg - "koniec" (PM s. 83)
nîn - "woda". W Branda-nîn.
Ogmandab - "Gorhendad" (jeden z Oldbucków) (PM s. 83)
pűta - "dmuchający" (*pűt - "dmuchać"?) W Raspűta.
rân - "wioska, mała grupa domków na zboczu pagórka" (PM s. 49), ran(u) "dom, wioska" (odpowiada ang. ham)
Ranugad = "Domator" (Dodatek F)
râph(a) - "osełka" (PM s. 60). W Zilbirâpha
ras - "róg"; Raspűta "dmący w róg" (PM s. 45, 47)
raza - "(ktoś) obcy"; razan "obcy, obcokrajowy" (PM:51)
Razanur Tuk - "Peregrin Tuk" (PM s. 51); por. Razar .
razar - małe czerwone jabłko; Razar "Pippin", kojarzone ze słowem określającym jabłko, ale faktycznie skrót od Razanur (PM s. 51)
ribadyan - "solenizant", ktoś obchodzący urodziny (Listy s. 290)
sôval - "wspólny"; sôval fâre "Wspólna Mowa" (PM s. 55, faktycznie nie możemy być pewni która część oznacza "wspólna", a która "mowa")
suza - sfera zajęć, jednostka królestwa; Suza "Shire", Suzat "Shire" (z rodzajnikiem określonym) PM s. 45
tapuc - "królik" (PM s. 49)
tarkil - "osoba pochodzenia numenorejskiego" (Dodatek F)
tharantîn - "ćwiartka, czwarta część" (PM:45)
tharni - "ćwiartka" (czwarta część monety, ale używane też w stosunku do Ćwiartek Shire'u, PM s. 45)
trah - rdzeń hobbicki który widocznie ma coś wspólnego z pełzaniem przez nory; patrz PM s. 54
trân - "smial" (prawdopodobnie unikatowe w dialekcie hobbickim, por. rohirrickie trahan, Dodatek F)
TUD - "straż" (rdzeń, PM s. 320)
tudnas - "straż" (grupa ludzi pracujących jako strażnicy). Później tunnas, też tak pisane; jeszcze później wymawiane z pojedynczym (krótkim) n, ale ciągle normalnie pisane z długim n; niepoprawna pisownia tunas wystąpiła w oryginalnej Księdze Mazarbul i oddano ją poprzez równie niepoprawną pisownię strarz w tolkienowskiej rekonstrukcji tej strony (co nie znalazło się jednak w opublikowanym WP). Patrz PM s. 320 i TI s. 458
Tuk (tak pisane w Dodatku F, Tuc w PM s. 46) - "Tuk" (według tradycji Tuków słowo tuka "było starym słowem znaczącym 'śmiały', ale wydaje się to być założeniem całkowicie bez podstaw"; stąd Tolkien po prostu zanglicyzował pisownię).
zara - "stary"; Zaragamba "Stary Kozioł [Oldbuck]" (Dodatek F, uwagi końcowe)
zîr(a) - "mądry"; Banazîr "Półmędrek" (Dodatek F, PM s. 51)
zilib, zilbi - "masło"; Batti Zilbirâpha "Barney Butterburr" (PM s. 60, 52)

P.S. W Vinyar Tengwar nr 32 Carl Hostetter i Patrick Wynne spierali się, że jak by nie brzmiało westrońskie słowo oznaczające "ogród", musi się ono zaczynać na G, tak jak słowo angielskie. Widoczne to jest ze słów Galadrieli do Sama gdy dawała mu pudełko ze srebrnym runem na pokrywce, zanim Drużyna opuściła Lorien: "Wyryto tu G jak Galadriela, ale może to oznaczać ogród w twoim języku". Hostetter i Wynne twierdzą, że westrońskie słowo "ogród" ostatecznie wywieść można od pierwotnego elfickiego rdzenia 3AR (LR s. 360), który jest znacząco podobny do indoeuropejskiego rdzenia, do którego można doprowadzić angielskie garden. "Angielskie słowo garden ma więc ostatecznie eldarińskie pochodzenie" wnioskują "możemy twierdzić że rzeczywiście mamy 'wróżki [fairies] na dnie naszego ogrodu'".

(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights reserved.

Polski przekład (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.