Valariński - jak połysk mieczy

Historia wewnętrzna

Valarowie stworzyli swój własny język, niewątpliwie najstarszy ze wszystkich języków Ardy. Nie używali oni języka mówionego; były to istoty anielskie i mogły z łatwością porozumiewać się telepatycznie. Ale jak opowiada Ainulindale "Valarowie nadali sobie kształt i wyraz" gdy wkroczyli na Ea na początku Czasu. Stali się ucieleśnieni; "Stworzenie lambe [języka] jest główną cechą czegoś wcielonego" zauważa Pendolodh, mędrzec z Gondolinu. "Valarowie, ustanowiwszy się w ten sposób, stworzyliby nieuchronnie, w ciągu swojego długiego pobytu na Ardzie, język dla siebie." (WJ s. 397). Nie ma wątpliwości że istotnie tak było, bo w starej mądrości Noldorów są odniesienia do języka Valarów.

Gdy Eldarowie przybyli do Valinoru, Valarowie i Maiarowie szybko przyjęli quenejski i czasami nawet używali go między sobą. Mimo to valariński nie został bynajmniej przez quenyę zastąpiony i ciągle można go było usłyszeć gdy Valarowie wiedli swoje wielkie debaty. "Głosy Valarów były donośne i surowe" napisał Rumil z Tirionu "a mimo to także szybkie i subtelne w ruchu, wydające dźwięki które trudno nam naśladować, a ich słowa są przeważnie długie i szybkie, jak połysk mieczy, jak świst liści w wielkim wietrze lub spadanie kamieni w górach." Pengolodh jest mniej poetycki, ale i mniej grzeczny: "Wyraźnie efekt valarińskiego nie był w elfich uszach przyjemny." (WJ s. 398). Valariński używał wielu dźwięków które obce były językom eldarińskim.

Niemniej quenya zapożyczyła z valarińskiego pewne słowa, chociaż często musiano je bardzo zmienić aby pasowały do restryktywnej fonologii języków Wysokich Elfów. Z Silmarillionu pamiętamy Ezellohar, Zielony Kurhan, oraz Mahanaxar, Krąg Przeznaczenia. Są to w quenyi słowa obce, przyswojone i zaadaptowane z valarińskiego Ezellôchâr i Mâchananashkad. Imiona Valarów: Manwe, Aule, Tulkas, Orome i Ulmo zapożyczono z valarińskich Mânawenûz, A3ûlêz, Tulukastâz, Arômez i Ulubôz (albo Ullubôz). Tak samo imię Mai Ossego (Oshoshoai, Oshshai). Imiona Eonwe i możliwie Nessa także wydają się być przejęte z valarińskiego, chociaż nie zachowały się ich oryginalne formy.

Czasami słowo quenejskie wywodzące się z valarińskiego nie znaczy dokładnie tego samego co oryginał. Axan "prawo, reguła, przykazanie" pochodzi od czasownika akashân co, jak się przypuszcza, znaczy "[on] mówi" - "on" to nikt inny jak sam Eru. Vanyarowie, będący w bliższym kontakcie z Valarami niż Noldorowie przejęli też więcej słów z ich języka, tak jak ulban "niebieski" (oryginalna forma valarińska nie podana). Ale i sami Valarowie zachęcali elfy do przekładania valarińskich słów na ich własny wspaniały język, a nie przejmowania i przyjmowania oryginalnych form valarińskich. I tak też często elfy czyniły: imiona Eru "Jedyny = Bóg", Varda "Subtelna", Melkor "Powstający w Mocy" i kilka innych są w stu procentach elfickie, ale i tłumaczeniami imion valarińskich. Patrz WJ s. 402-403 co do pełnej listy takich przetłumaczonych słów i imion.

Zagadkowymi ścieżkami valariński wpłynął także na inne języki niż quenya. Interesującym jest zauważyć, że valarińskie słowo inidhil "lilia, lub inny duży pojedynczy kwiat" pojawia się w adunaickim (numenorejskim) jako inzil "kwiat" (jak w Inziladun, "Kwiat Zachodu", NO s. 227). Jak słowo valarińskie mogło dostać się do adunaickiego? Za pośrednictwem elfów, może nawet Vanyarów, które odwiedzały Numenor? Przez khuzdulski, jeśli Aule umieścił to słowo w języku który wymyślił dla krasnoludów? Nie ma wątpliwości że na mowę przodków Edainów w dużym stopniu wpłynął krasnoludzki. Nie ma zapisu któregoś z Valarów odwiedzającego Numenorejczyków i mówiącego do nich wprost, a nawet jeśli by tak było, użyłby on zapewne języka który ci mogliby zrozumieć, nie valarińskiego.

Anthony Appleyard wskazał, że jedno słowo w Czarnej Mowie Saurona, nazg "pierścień" zdaje się pożyczone z valarińskiego nashkad (lub anashkad? Słowo to wyodrębione jest z Mâchananashkad "Krąg Przeznaczenia", tak więc nie możemy być pewni jego właściwej formy). Jako Maia, Sauron mógłby znać valariński.

Historia zewnętrzna

Idee Tolkiena co do języka Valarów zmieniały się z czasem. Jego początkową koncepcją było to że valariński był ostatecznym przodkiem języków elfickich - że pierwotnoelficki powstał gdy elfy próbowały nauczyć się valarińskiego od Oromego w Kuivienen (patrz LR s. 168). Idea ta została później odrzucona; w opublikowanym Silmarillionie elfy wymyśliły swoją własną mowę zanim odnalazł je Orome. Przez jakiś czas całą koncepcję języka Valarów porzucono; w 1958, w liście do Rhony Beare, Tolkien zaznaczył że "Valarowie nie mieli własnego języka i nie potrzebowali takiegoż" (Listy, s. 282). Ale wkrótce potem, w eseju Quendi And Eldar z około 1960, język valariński pojawił się na nowo, chociaż teraz pomyślany był jako całkiem różny od języków elfickich i najzapewniej nie ich przodek (WJ ss. 397-407). Jak zauważono wyżej, zquenyizowane słowa valarińskie pojawiają się w opublikowanym Silmarillionie: Ezellohar, Mahanaxar. We wcześniejszych źródłach znajdujemy elfickie etymologie dla imion tłumaczonych teraz jako pożyczki z valarińskiego. Dla przykładu, imię Aulego, Vali rzemiosła, pochodziło od rdzenia GAWA "przemyśliwać, wykonywać, wynajdywać" w Etymologiach (LR s. 358). Valarińskie imię A3ûlêz pojawiło się później.

Struktura valarińskiego

Valariński używa znacznej liczby dźwięków, a Tolkien używał też wyjątkowo wielu specjalnych liter w pisowni. Istnieje co najmniej siedem samogłosek: a, e, i, o, u (długie i krótkie), oraz ae (jak w ang. cat) oraz specjalna, otwarta odmiana o, prawdododobnie pomiędzy angielskimi samogłoskami w słowach card i sore. Jest też kilka spółgłosek szczelinowych: dh (jak w the) [Ð w oryg. - przyp. tłum.], th [Þ] (jak w thing), 3 (w angielskim brak, szczelinowy odpowiednik g, pisany gh w orkowym słowie ghash) oraz ch jak w niemieckim czy walijskim ach (które Tolkien faktycznie reprezentuje grecką literą chi w swojej pisowni valarińskiego). Spółgłoski zwarte to dźwięczne b, d, g oraz bezdźwięczne p, t, k. Dwuznaki ph [tutaj f - przyp. tłum.], th, bh przedstawiają zapewne spółgłoski zwarte aspirowane, tj. p, t, b plus h. Są też co najmniej trzy spógłoski syczące, z, s i sh [w oryg. s-caron - przyp. tłum.], to ostatnie wymawiane jak sz. Poświadczono dwie nosówki, m i n. Istnieje także wibrant r i boczna spółgłoska l, plus półspółgłoski y i w /ł/.

Większość słów ma wzór (V)CVCV itd. [C - spółgłoska, V - samogłoska], z niewieloma zbitkami samogłosek, chociaż w środku wyrazu poświadczono br, lg, ll, gw, shk i st.

Wrostek liczby mnogiej, -um, występuje w Mâchanâz, l.mn. Mâchanumâz "Władcy, rządzący" [quenejskie Aratar]. To wszystko co możemy powiedzieć o valarińskiej gramatyce. Jedynym poświadczonym czasownikiem jest akashân, który ma znaczyć "on mówi". Najzapewniej słowo to można rozdzielić na rdzeń "mówić" i formanty oznaczające "on" i czas teraźniejszy, ale nie możemy wyodrębnić jakichś morfemów z choćby cieniem pewności.

Jak wskazuje Rumil, słowa, zwłaszcza nazwy, mają tendencję do bycia raczej długimi, do ośmiu sylab jak w Ibrînidhilpathânezel (= Telperion).

Wszystkie znane imiona różnych Valarów kończą się na -z: A3ûlêz "Aule", Arômez "Orome" (patrz lista słów co do pisowni), Mânawenûz "Manwe", Tulukastâz "Tulkas", Ulubôz lub Ullubôz "Ulmo". Pozostałe imiona nie mają tego zakończenia, nawet imię Mai Ossego (Oshoshai, Oshshai). Ale, co może ma znaczenie, słowa ayanûz "Ainu" i Mâchanumâz "Aratar" mają to samo zakończenie.

Jedyną rzeczą jaką możemy rzec o składni jest to, że przymiotniki zdają się następować za rzeczownikiem który określają: Athârafelûn Amanaishal "Arda Nieskażona", Athârafelûn Dushamanûdhân "Arda Skażona".

Lista słów valarińskich

Samogłoski długie zaznaczono circumfleksem (^); źródła używają zamiast tego makronów. Dźwięk odpowiadający niemieckiemu ach-Laut pisany jest grecką literą chi w źródłach; stąd użyty zamiast niej dwuznak chi. W źródłach, tylna spółgłoska szczelinowa często pisana gh przez Tolkiena pisana jest za pomocą specjalnej litery [yogh], podobnej do liczby 3, której też tutaj się używa. Słowa z języka Vanyarów, oznaczające kolory: nasar "czerwony" i ulban "niebieski" pochodzą z valarińskiego, ale ponieważ nie podano form oryginalnych, nie zostały one zawarte w poniższej liście.

A3ûlêz - imię nieznanego pochodzenia, zmienione dało w efekcie quenejskie Aule (WJ s. 399)
amanaishal - "nieskażony" (WJ s.401)
athar - "ustalony czas, święto" (przejęte przez quenyę, stało się asar w dialekcie noldorińskim z ogólną zmianą th > s). WJ s. 399, por. athâra
athâra - "wyznaczony" (por. athar). WJ s. 399. Z Athâraigas, co ma znaczyć "wyznaczone gorąco", używane na określenie Słońca, oraz Athârafelûn, co ma znaczyć "wyznaczone [za]mieszkanie", ale używane w tym samym sensie co quenejskie Arda (na to znaczenie tego słowa, czysto elfickiego pochodzenia, wpłynęło właśnie Athârafelûn), Athârafelûn Amanaishal "Arda Nieskażona", Athârafelûn Dushamanûdhân "Arda Skażona".
akashân - przypuszczalnie znaczy "on mówi", odnośnie Eru; źródłó qunejskiego axan "prawo, reguła, przykazanie". WJ s. 399
Arômêz - (w źródle litera ô ma diakrytykę oznaczającą że jest ona otwarta i podobna do a), imię przystosowane do quenyi jako Orome i do sindarińskiego jako Araw (WJ s. 400). Zgodnie z elficką etymologią ludową Orome znaczy "dmący w róg", ale oryginalne imię valarińskie nie ma powiązanej ze sobą etymologii.
ashata - "włosy na głowie", także po prostu shata (WJ s. 399)
ayanûz - "Ainu" (to quenejskie słowo jest przejęte i przystosowane z valarińskiego, WJ s. 399)
Dâhan-igwish-telgûn - prawdopodobnie valarińska nazwa Taniquetilu; patrz WJ s. 417. Nazwa quenejska jest częściowo przystosowaniem, częściowo przekręceniem motywowanym przez entymologię ludową; Taniquetil można interpretować jako "wysoki biały punkt", chociaż nie jest to prawidłowa quenya. Częstsza, ale i możliwie mniej dokładna pisownia: Dahanigwishtilgûn.
delgûmâ - słowo valarińskie którego dokładnego znaczenia nie znamy (WJ s. 399). Zaznacza się jednak, że wpłynęło ono na quenejskie telume "kopuła, zwł. nieboskłon" (LR s. 391, rdzeń TEL, TELU), zmienione na telluma "kopuła", stosowane zwłaszcza na określenie "kopuły Vardy" na Valinorem; także na określenie kopuł pałacu Manwego i Vardy na Taniquetilu. W Namarie wydaje się być odpowiednie to pierwsze znaczenie: Vardo tellumar...yassen tintilar i eleni... "Kopuły Vardy... w których drżą gwiazdy" (WP II.8)
dushamanûþân - "skażony" (WJ s. 401)
Ezellôchâr - "Zielony Kurhan", zawiera valarińskie słowo oznaczające "zielony", jako takie nie podane, ale przystosowane do quenyi Vanyarów jako ezel, ezella (WJ s. 399). Przystosowane do quenyi jest Ezellohar (możliwie przechodzące w *Erellohar w dialekcie wygnańców noldorskich z regularną zmianą z > r).
Fanaikelûth - (sic, nie **FanaikelûÞ), przypuszcza się że znaczy "jasne zwierciadło", używane na określenie księżyca (WJ s. 401)
felûn - "mieszkanie", próbnie wyodrębione z Aþâraphelûn.
Ibrînidhilpathânezel - valarińska nazwa Telperionu (WJ s. 401), etymologia nie podana, ale nazwa zdaje się zawierać inidhil.
igas - "gorąco", próbnie wyodrębione z Athâraigas "wyznaczone gorąco".
inidhil = "lilia, lub inny duży pojedynczy kwiat" (źródło quenejskiego indil, a najwidoczniej także adunaickiego inzil, WJ s. 399)
mâchanâz, l.mn. mâchanumâz - "Rządzący", używane na określenie największych Valarów, w quenyi zwanych Aratarami. Słowo valarińskie przejęto w quenyi jako Mahan, l.mn. Mahani
machallâm - właściwie jedno z siedzeń Valarów w Kręgu Przeznaczenia, źródło quenejskiego mahalma "tron" (WJ s. 399, por. NP ss. 305, 317)
mâchan - przypuszczalnie znaczy "władza, władcza decyzja" (WJ s. 399). Źródło quenejskiego Mahan, [oznaczającego] jednego z ośmiu naczelnych Valarów, chociaż powszechniejsze było tłumaczenie Aratar. Element w Mâchananashkad "Krąg Przeznaczenia", przystosowane do quenyi jako Mahanaxar lub tłumaczone jako Rithil-Anamo (WJ s. 401)
Mânawenûz - "Błogosławiony, (najbliższy) w zgodzie z Eru". W quenyi uproszczone i zredukowane dało Manwe (WJ s. 399)
mirub - "wino", element występujący też w mirubhôzê- (przypuszczalnie początek dłuższego słowa) = quenejskie miruvore, miruwor, nazwa specjalnego wina lub kordiału, oddane jako "miód" w tłumaczeniu Namarie we WP, gdzie to słowo się pojawia (yeni ve linte yuldar avanier...lisse- miruvoreva, "długie lata minęły jak szybkie łyki słodkiego miodu" (WP II.8). Możliwe że to słowo przejęto początkowo jako *miruvoze, co przeszło w miruvore w dialekcie noldorińskim (z regularną zmianą z > r). W języku Vanyarów pozostałoby *miruvoze. RGEO s. 69 potwierdza że miruvore jest "słowem wywodzącym się z języka Valarów, nazwą którą nadali napojowi który lano na ich świętach".
nashkad - (lub anashkad?) element próbnie wyodrębniony z Mâchananashkad i możliwie znaczący "pierścień", por. w Czarnej Mowie nazg.
Naechaerra - (w źródle z małej litery) oryginalne imię valarińskie przyjęte w quenyi jako Nahar, koń Oromego, przypuszczalnie onomatopeiczne ze względu na jego rżenie (WJ s. 401).
Oshoshai, Oshshai - imię przypuszczalnie oznaczające "Pieniący się", przejęte przez quenejski jako Ossai > Osse, w sindarińskim Yssion, Gaerys (WJ s. 400)
rushur - "ogień" (też urush, WJ s. 401).
shata - "włosy na głowie", też ashata (WJ s. 399)
shebeth - (sic, nie **shebeþ ) "powietrze" (WJ s. 401)
tulukha(n) - "żółty" (WJ s. 399). Przystosowane do quenyi Vanyarów jako tulka.
Tulukhastâz - (sic - czytaj Tulukhashtaz?), przypuszczalnie złożenie zawierające tulukha(n) "żółty" i (a)shata "włosy na głowie", stąd "złotowłosy" (WJ s. 399)
Tulukhedelgorûs - valarińska nazwa Laurelinu, etymologia nie podana, ale słowo zapewne zawiera formę słowa tulukhan(n) "zółty" (WJ s. 401)
ulu, ullu - "woda" (WJ ss. 400, 401). W Ulubôz, Ullubôz.
Ulubôz, Ullubôz - imię zawierające ulu, ullu "woda", przyjęte w quenyi jako Ulmo i interpretowane w etymologii ludowej jako "Wylewający" (WJ s. 400)
urush - "ogień" (też rushur, WJ s. 401).

(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights reserved.

Polski przekład (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.