J.R.R. Tolkien Less-FAQ

Rzadziej Zadawane Pytania na temat pisarza J.R.R. Tolkiena: pytania dotyczace jego mniej znanych dziel; pytania o glebsze i/lub bardziej niejasne aspekty wymyslonej historii, podloze mitologii i sprawy filologiczne i teologiczne.

Tolkienowskie Rzadziej Zadawane Pytania (LFAQ) sa drugim z dwoch plikow informacyjnych na temat J.R.R. Tolkiena i jego pism, tym pierwszym zas sa Czesto Zadawane Pytania (FAQ). Podzial pytan przebiegl wedlug kilku ogolnych kryteriow. FAQ sklania sie ku pytaniom interesujacym osoby ktore przeczytaly tylko _Wladce Pierscieni_ i _Hobbita_, razem z pytaniami dotyczacymi samego Tolkiena i tematow ktore wydaja sie podstawowe w odniesieniu do jego swiatopogladu (zwlaszcza zamilowan jezykowych). LFAQ zawiera pytania bardziej przyciemnionej natury, wiekszosc pytan dotyczacych dziel posmiertnych, i w ogolnosci aspekty natury i historii Srodziemia ktore sa wazne, ale ledwie dotykaja _Wladcy Pierscieni_. Zostal tam rowniez zawarty element osobistej arbitralnosci. Dla opracowania obydwu tekstow uzyto wszelkich dostepnych zrodel. Krytycyzm, poprawki i sugestie sa oczywiscie mile widziane.

William D.B. Loos
loos@hudce.harvard.edu

Pytania tak oznaczone: 1)

sa w postaci koncowej.

Pytania tak oznaczone: 1]

pozostaja niedokonczone.

Pytania/czesci oznaczone: *

zostaly poprawione od ostatniego wydania.

Pytania/czesci oznaczone: **

sa nowe w stosunku do ostatniego wydania.

1. Zmiany od ostatniego wydania (*)
2. Podziekowania
3. Uwagi o odsylaczach
4. Najczesciej uzywane skroty
5. Rzadziej Zadawane Pytania
   1. Tolkien i jego dzielo
      1. ] Czy miedzy Ksiega I i reszta _Wladcy Pierscieni_ nastepuje zmiana tonu?
      2. ] Dlaczego Tolkienowi nie udalo sie wydac _Silmarillionu_ w ciagu osiemnastu lat od ukazania sie _Wladcy Pierscieni_?
   2. Ogolna historia Srodziemia
      1. ] Co wlasciwie stalo sie na koncu Pierwszej Ery?
      2. ] Z punktu widzenia calosci swiata, co dokladnie zdarzylo sie przy Upadku Numenoru?
   3. Hobbici
      1. ] Czy Frodo i inni (Bilbo, Sam i Gimli) ktorzy poplyneli za Morze w koncu umarli, czy tez zostali niesmiertelni?
   4. Elfy
      1. ] Czy Elfy podlegaly reinkarnacji po zabiciu?
      2. ) Czy Glorfindel z Rivendell (ktorego spotkal Frodo) byl tym samym co Glorfindel z Gondolinu, ktory zginal walczac z Balrogiem?
      3. ) Jakie imiona nadawano Eldarom w Valinorze?
   5. Ludzie
      1. ] Co doprowadzilo do zatopienia Numenoru?
      2. ] Jak Ar-Farazon mogl pokonac Saurona gdy ten wladal Jedynym Pierscieniem?
      3. ] Co stalo sie z Pierscieniem po zniszczeniu Numenoru?
      4. ] Skad pochodzili Poludniowcy? Czy byli czescia Atanich?
   6. Krasnoludy
      1. ] Jakie sa poczatki krasnoludow?
      2. ] Jesli, jak powiedziano, stworzono tylko siedmiu Ojcow Krasnoludow, jak ta rasa mogla sie rozmnazac?
   7. Nieprzyjaciele
      1. ] Skad sie wzieli orkowie?
      2. ] Skad sie wziely trolle?
   8. Rozne
      1. ] Kim byla krolowa Beruthiel (wspomniana przez Aragorna podczas podrozy przez Morie)?

Od wydania z dnia 12 V 1996 nie doszlo do zadnych zmian z wyjatkiem tego ze adres autora zmienil sie z loos@frodo.mgh.harvard.edu na loos@hudce.harvard.edu.

Nastepujace osoby poczynily sugestie i wklad w powstanie obu FAQ:

Wayne.G.Hammond@williams.edu  (Wayne Hammond Jr)
carl@class.gsfc.nasa.gov      (Carl F. Hostetter)
paul@erc.msstate.edu          (Paul Adams)
wft@math.canterbury.ac.nz     (Bill Taylor)
cpresson@jido.b30.ingr.com    (Craig Presson)
simen.gaure@usit.uio.no       (Simen Gaure)
abalje47@uther.calvin.edu     (Alan Baljeu)
sahdra@ecf.toronto.edu        (Sahdra Kuldip)
sherman@sol1.lrsm.upenn.edu   (Bill Sherman)
markg@mistral.rice.edu        (Mark Gordon)
hunt@oils.ozy.dec.com         (Peter Hunt)
rrosen@cesl.rutgers.edu       (Robert Rosenbaum)

W obydwu tekstach, FAQ i LFAQ, znajduje sie pewna liczba odsylaczy do konkretnych pytan. Kazde pytanie do ktorego odsyla sie czytelnika oznaczone jest nazwa tekstu, czescia i numerem pytania. Tak wiec pierwsze pytanie z czesci o hobbitach z FAQ ("Czy hobbici byli podgrupa ludzi?") ma odnosnik w postaci (FAQ, Hobbici, 1). Czytelnik zechce zauwazyc ze czesc "Tolkien i jego dzielo" oznaczona zostala jako "Tolkien", a czesc "Ogolna Historia Srodziemia", jako "Ogolne". Np. pytanie "Kim wlasciwie byl J.R.R. Tolkien?" ma odnosnik (FAQ, Tolkien, 1), a pytanie "Co dokladnie zdarzylo sie na koncu Pierwszej Ery?" - (LFAQ, Ogolne, 1).

Cytaty ze zrodel zostaly oznaczone numerem tomu, czesci lub dodatku (np. PK, V, 2). PROSZE ROZROZNIAC pomiedzy _tomami_ i _ksiegami_ w przypadku _Wladcy Pierscieni_. WP sklada sie z trzech tomow (W, DW i PK) oraz szesciu Ksiag (I - VI), ktore sa bardziej naturalnym sposobem podzielenia opowiesci na szesc z grubsza rownych czesci. W kazdym tomie znajduja sie dwie ksiegi. Inne przykladowe odniesienia ponizej:

Hobbit, rozdz. 5

== Hobbit, rozdzial piaty

PK (Dod. F(D), I, "O ludziach")

== czesc pierwsza dodatku F (D w przekladzie polskim), sekcja zatytulowana "O ludziach"

Silm, rozdz. 5

== Silmarillion, rozdzial piaty (podobnie KZO)

NO (3, IV, iii)

== Niedokonczone Opowiesci, tom trzeci, rozdzial czwarty, podsekcja trzecia.

Letters #178

== list numer 178 (angielskie wydanie)

RtMe (3, "Creative anachronisms")

== The Road to Middle-earth, rozdzial trzeci, podsekcja "Creative anachronisms"

(Uwaga tlumacza: tytuly nieprzetlumaczone dotad na jezyk polski pozostawiono w brzmieniu oryginalnym)

Ogolne:

• JRRT --- J.R.R. Tolkien, John Ronald Reuel Tolkien
• CT, CJRT --- Christopher Tolkien (syn; redaktor wiekszosci dziel posmiertnych)
• A&U, AU --- George Allen & Unwin (oryginalny wydawca w Wielkiej Brytanii)
• UH --- Unwin Hyman (nowa nazwa A&U od ok. 1987(?))
• HC --- HarperCollins (wykupil UH ok. 1992; obecny wydawca w Wielkiej Brytanii)
• HM --- Houghton Mifflin (wydawca w USA)
• Sr --- Srodziemie
• DE --- Druga Era
• TE --- Trzecia Era
• RS --- Rachuba Shire

Dziela o Srodziemiu:

• H --- Hobbit
• WP --- Wladca Pierscieni
• W --- Wyprawa
• DW --- Dwie Wieze
• PK --- Powrot Krola
• PTB --- Przygody Toma Bombadila
• RGEO --- The Road Goes Ever On
• Silm --- Silmarillion
• NO --- Niedokonczone Opowiesci
• Letters --- The Letters of J.R.R. Tolkien
• HoMe --- History of Middle-earth
• KZO --- Ksiega Zaginionych Opowiesci
• Lays --- The Lays of Beleriand
• Treason --- The Treason of Isengard
• Guide --- The Guide to the Names in the Lord of the Rings (opublikowane w _A Tolkien Compass_)

Inne dziela:

• RD --- Rudy Dzil i jego pies
• DL --- Drzewo i lisc
• OB --- O basniach
• LN --- Lisc Niggle'a
• HBBS --- The Homecoming of Beorhtnoth, Beorhthelm's Son
• KPW -- Kowal z Podlesia Wiekszego
• SGPO --- Sir Gawain and the Green Knight, Pearl, Sir Orfeo
• LSM --- Listy od Swietego Mikolaja

Dziela o charakterze odniesieniowym:

• Biography --- J.R.R. Tolkien: A Biography; Humphrey Carpenter (wydane w USA jako: Tolkien, A Biography)
• Inklings --- The Inklings: C.S. Lewis, J.R.R. Tolkien, Charles Williams, and Their Friends; Humphrey Carpenter
• RtMe --- The Road to Middle-earth; T.A. Shippey
• Scholar --- J.R.R. Tolkien, Scholar and Storyteller: Essays in Memoriam; pod red. Mary Salu i Roberta T. Farrella
• Atlas --- The Atlas of Middle-earth; Karen Wynn Fonstad

1) Czy miedzy Ksiega I i reszta _Wladcy Pierscieni_ nastepuje zmiana tonu?

Tak. Z poczatku swiat przedstawiony w _Hobbicie nie byl tym samym co swiat Slimarillionu (Tolkien dorzucil z niego pare nazw, jak Gondolin i Elrond, dla efektu, ale wyraznego polaczenia nie bylo). Tak wiec, gdy zaczynal WP, myslal o nim jako o dalszej czesci _Hobbita_, a ton poczatkowych rozdzialow, zwlaszcza rozdz. 1, odbija to (ma ta sama atmosfere "opowiesci dla dzieci" co _Hobbit_). Wraz z pojawieniem sie Czarnych Jezdzcow i rozprawa Gandalfa o historii Srodziemia i Pierscieniu nastapila zmiana ku wyzszemu tonowi i ciemniejszemu charakterowi powiesci, chociaz mniej powazne elementy pozostaly (np. Tom Bombadil). Po Radzie u Elronda WP byl juz otwarcie dalszym ciagiem Silmarillionu.

Dziwne to, ale Tolkien dodawszy kilka szczegolow nie zmienil nigdy tonu Ksiegi I jako calosci. Twierdzil pozniej ze zmiana tonu byla celowa, ze miala przedstawiac zmieniajace sie postrzeganie hobbitow wraz z ich edukacja w Szerokim Swiecie. Nie byla to jednak jego intencja w trakcie pisania. Z drugiej strony ton "Porzadkow w Shire" bardzo sie rozni od tonu "Dlugo oczekiwanego przyjecia", mozliwie zaznaczajac zmieniona perspektywe narratorow.

2) Dlaczego Tolkienowi nie udalo sie wydac _Silmarillionu_ w ciagu osiemnastu lat od ukazania sie _Wladcy Pierscieni_?

Nie ma definitywnej odpowiedzi, ale mozna wyliczyc kilka powaznych przeszkod, miedzy nimi:

1. Trudnosci techniczne. Tolkien mial zwyczaj niemetodycznych poprawek, co czynilo rekopisy chaotycznymi; zdawalo sie niemozliwym doprowadzic wszystko do spojnosci. Postacie przedstawione w WP musialy zostac dopracowane. Poza tymi szczegolowym kwestiami rozwazal tez wiele zmian, nawet w podstawowych elementach swojej mitologii.
2. Problem glebi. W WP, odniesienia do starych legend o Dawnych Dniach Pierwszej Ery pomagaly stworzyc silne uczucie rzeczywistosci historycznej. W _Silmarillionie_, ktory sam opowiadal te legendy, ta metoda nie bylaby dostepna.
3. Problem przedstawienia. WP byl zasadniczo powiescia, przedstawiajac historie sekwencyjnie z punktu widzenia tej czy innej postaci. Lecz Silmarillion byl i jest pomyslany jako zbior opowiesci ktore mialy wiecej wspolnego ze starymi legendami ktore studiowal niz z WP. Obawial sie ze jesliby przedstawil go jako studium dawnych rekopisow opatrzone przypisami, wielu czytelnikow z trudnoscia odbieraloby te historie jako powiesc.
4. Brak hobbitow. Obawial sie (slusznie) ze wielu ludzi oczekiwalo nastepnego _Wladcy Pierscieni_, ktorym Silmarillion nigdy byc nie mogl.

1) Co wlasciwie stalo sie na koncu Pierwszej Ery?

Noldorskie Elfy wypowiedzialy wojne Morgothowi (o ktorym Aragorn mowi jako o "Wielkim Nieprzyjacielu" w rozdziale "Noz w ciemnosciach") aby odzyskac trzy Silmarile, ktore tamten skradl, i zostaly calkowicie pokonane. Valarowie wiec uzyli calej swojej sily przeciwko Morgothowi. W katastrofie ktora nastapila Beleriand, kraina w ktorej rozgrywaly sie historie z Silmarillionu, zostal zniszczony i zniknal pod powierzchnia Morza. Odnosi sie wiec do niego wielokrotnie jako do "krajow pod falami".

Na mapie z WP, Beleriand musialby sie znajdowac daleko na zachod, za Gorami Blekitnymi (Ered Luin), ktore tez pojawiaja sie po prawej stronie mapy z Silm. Trudno wiec stwierdzic jakas dokladna wspolzaleznosc, poniewaz lancuch gorski bardzo sie zmienil, zostawszy rozlamany gdy powstala Zatoka Lhun. Nogrod i Belegost, stare miasta krasoludow, umieszczone sa na mapie z Silm, i istnialy jako ruiny w Trzeciej Erze, lecz nie wiadomo gdzie wypadaja na mapie z WP (mialy byc ponoc "w poblizu Nenuial", co jest tylko troche pomocne). Lindon jest definitywnie tym samym krajem co Ossiriand, gdzie kiedys mieszkali Beren i Luthien [_The Atlas Of Middle-earth_ zawiera mape pokazujaca jak Beleriand i Eriador mogly lezec wzgledem siebie.]

2) Z punktu widzenia calego swiata, co wlasciwie wydarzylo sie przy Upadku Numenoru?

Swiat zmienil sie z plaskiego, sredniowiecznego swiata na okragly swiat dnia dzisiejszego. Srodziemie mialo w zamysle byc naszym wlasnym swiatem (patrz FAQ, Tolkien, 6), a ogolna koncepcja Tolkiena byl postep, z "czasem mitycznym" zmieniajacym sie w "czas historyczny". Wydarzenia towarzyszace Upadkowi Numenoru byly duzym krokiem naprzod w tym procesie.

Z poczatku "ksztaltem" Srodziemia byl plaski swiat sredniowiecznego kosmosu. Valinor (rownowazny niebu w tym ze mieszkali w nim "bogowie") byl polaczony fizycznie z reszta swiata i mozna bylo do niego dotrzec statkiem. Gdy Numenor zatonal (patrz LFAQ, Ludzie, 1) "ksztalt swiata sie zmienil"; plaski swiat zakrzywil sie w sferyczny, stworzono tez nowe kontynety, a Valinor zostal zabrany "z kregow Swiata", i nie mozna juz bylo dotrzec do niego zwyklym fizycznym sposobem. Tylko Elfom pozwalano odbywac podroz w jedna strone do Valinoru wzdluz "Prostej Drogi". (Statek elfow w takiej podrozy malalby i malalby z odlegloscia az zniknalby, a nie schowalby sie za horyzontem, jak to bywa w przypadku statkow ludzi).

Odniesienia do "zakrzywionych morz", "zakrzywionych niebios", "prostej drogi", "prostego wzroku", "Swiata Ktory Stal Sie Okragly" i tym podobne odnosza sie do zmiany "ksztaltu" swiata. (Palantir w Emyn Beraid "patrzyl tylko na Morze. Elendil ustawil go tam aby moc spogladac wstecz "prostym wzrokiem" i zobaczyc Eressee na Zachodzie ktory zniknal; ale zakrzywione morza przykryly Numenor na zawsze." (PK, s. 322)

1) Czy Frodo i inni (Bilbo, Sam, and Gimli) ktorzy poplyneli za Morze umarli w koncu, czy tez stali sie niesmiertelni?

Pozostali smiertelni. Koncepcja Tolkiena byl to ze naturalna dlugosc zycia jakies istoty byla wrodzona jej duchowej i biologicznej naturze, i ze nie mogla zostac zmieniona inaczej niz przez bezposrednia interwencje Stworcy. Stalo sie to trzy razy (Luthien, Tuor, Arwena), ale nie w przypadku Froda i spolki. Tolkien zaznaczyl wyraznie w wiecej niz jednym liscie ze podroz Froda za Morze byla tylko _czasowym_ wyleczeniem, i ze gdy nadszedl czas on i inni umarli ze swojej wlasnej woli.

1) Czy Elfy podlegaly reinkarnacji po zabiciu?

Tak. Poza pewna liczba stwierdzen ogolnych popierajacych ta teze co najmniej o dwoch Elfach w szczegolnosci mowi sie ze zostaly "ponownie wcielone" po zabiciu: Finrodzie Felagundzie i Glorfindelu (patrz LFAQ, Elfy, 2). "Ponownie wcielone", zamiast "zreinkarnowane", poniewaz w przypadku Elfow (w przeciwienstwie do tego co ma sie na mysli w kontekscie ludzi) duch odradzal sie w ciele przypominajacym oryginal, a wszystkie wspomnienia zostawaly zasadniczo zachowane.

2) Czy Glorfindel z Rivendell (ktorego spotkal Frodo) byl tym samym co Glofindel z Gondolinu, ktory zginal walczac z Balrogiem?

Byla to sprawa wielce kontrowersyjna. Tolkien jej nie przewidzial, i musial zdecydowac sie na cos juz po fakcie. Jedyna bezposrednia informacja w jakiejkolwiek z ksiazek jest notatka Christophera w _The Return of the Shadow_ (HoMe tom VI):

Nieco notatek, spisanych w Sidmouth w Devonie w koncu lata roku 1938 (patrz Carpenter, _Biography_, s. 187) na stronie pelnej rysunkow przedstawia z pewnoscia owczesne mysli mojego ojca na temat nastepnych partii opowiesci:

Narada. Przez G[ory] [Mgliste]. W Dol Wielkiej Rzeki do Mordoru. Czarna Wieza. Za (?) ktora jest Ognista Gora.
Elrond opowiada historie Gil-Galada? Kim jest Trotter? Glorfindel mowi o swojej przeszlosci w Gondolinie

... Warto zauwazyc: "Glorfindel mowi o swojej przeszlosci w Gondolinie". Wiele lat pozniej, dlugo po ukazaniu sie _Wladcy Pierscieni_, moj ojciec poswiecil wiele rozmyslan sprawie Glorfindela, i wowczas napisal: "[Uzycie Glorfindela] we WP jest jednym z przypadkow nieco losowego uzycia nazw pochodzacych ze starszych legend, ktore teraz nazywa sie Silmarillionem, a ktore ucieklo mojej uwadze w ostatecznej formie wydania _Wladcy Pierscieni_." Doszedl do wniosku ze Glorfindel z Gondolinu, ktory runal w przepasc walczac z Balrogiem po zlupieniu miasta (II. 192-4, IV.145), i Glorfindel z Rivendell byli jednym i tym samym; wypuszczono go z Mandosu i wyprawiono z powrotem do Srodziemia gdzies w Drugiej Erze.

The Return of the Shadow, s. 214-215

["Trotter" (*) bylo poczatkowym imieniem zagadkowej osobowosci zwanej pozniej "Obiezyswiatem" (ktory w tym momencie byl jeszcze hobbitem). II i IV odnosza sie do innych tomow z serii HoME.]

(*) dobrym polskim odpowiednikiem byloby "Klusak" (tez rodzaj konia - uw. tlum.)

Przedstawiono jednak pewna liczbe powodow przeciwko braniu tego stwierdzenia doslownie. Poniewaz sprawozdanie Christophera na temat wnioskow Tolkiena nie bylo czescia szkicow na brudno, kwestia czy szkice na brudno moga byc uznane za kanon nie moze byc w tym wypadku podnoszona. Sugestia ze brak premedytacji stanowi podstawe do odrzucenia rowniez wydaje sie nieodpowiedni, skoro wiele elementow wprowadzonych bez zwazania na konsekwencje okazalo sie pozniej waznymi czesciami mitow.

Prawda jest ze nie mamy przykladow jakiegos innego Elfa podrozujacego na wschod _do_ Srodziemia w Drugiej Erze (chociaz niektore rzeczywiscie odwiedzaly Numenor), ale nie wystarcza to do udowodnienia niemozliwosci tegoz w przypadku Glorfindela. Faktycznie nie bylo bezposrednich wypowiedzi za jedna lub druga opcja, co oznacza ze Tolkien mogl byl ustanowic jakiekolwiek chcial podloze dla jakiejkolwiek opowiesci ktora napisal. Brak poprzednich informacji w danej sprawie nie byl tu hamulcem.

Najmocniejsza obiekcja jest sposob w jaki Christopher to przedstawia - ze wynika z niej mniej wiary niz mogloby, poniewaz nie dostarcza zadnych bezposrednich cytatow - raczej po prostu opisuje "wniosek", do ktorego jego ojciec w koncu "doszedl". Widocznie Tolkien nigdy nie zapisal tej konkluzji. Sprawa wiec zaweza sie do kwestii na ile mozna wierzyc Christopherowi, i czy mozna przypuszczac ze przywiazal zbyt duza wage do jakiegos przypadkowego stwierdzenia. Wiekszosc czytelnikow zdaje sie akceptowac to ze byl to wniosek wielu przemyslen, do ktorego Tolkien dotarl dopiero po dlugich rozwazaniach (a wiemy ze on i Christopher czesto dyskutowali o sprawach Srodziemia). Znaczna czesc jednak nadal to to odrzuca.

W ostatecznej analizie, rzecz jasna, z pewnoscia niemozliwe sa obydwa sposoby, poniewaz nie istnieje zaden dowod poza powyzszym. Z jednej strony mozemy powiedziec ze Tolkien z pewnoscia nie sprzeciwial sie ze pomyslowi ze Glorfindel ponownie wcielony moglby powrocic. Z drugiej strony, typowe zastrzezenia dotyczace nieopubikowanego materialu sa tutaj silniejsze niz zwykle, bowiem Tolkien nie tylko mogl zmienic zdanie przed wydaniem, ale rowniez i zanim napisal opowiesc, albo w trackcie pisania (wcale nie taki rzadki przypadek). Mimo to, wydaje sie prawdopodobnym ze zostalby przy jednym pomysle co do Glorfindela poniewaz, jak sie wydaje, podjecie decyzji nie przyszlo mu lekko.

Odniesienia: Return of the Shadow (HoMe VI), s. 214-215
             (First Phase, 13).

Opracowanie: WDBL, Robert Rosenbaum

3) Jakie imiona nadawano Eldarom w Valinorze?

Mieli oni dwa nadane imiona ('essi'), jedno nadane przy urodzeniu przez ojca, drugie pozniej przez matke:

... a owe nazwiska mateczne mialy wielkie znaczenie, bo matki Eldarow mialy wglad w charakter i zdolnosci swoich dzieci, a wiele mialo rowniez dar proroczego widzenia. Ponadto kazdy z Eldarow mogl uzyskac _epesse_ (przydomek), niekoniecznie nadany przez wlasny rod, jakies przezwisko - glownie wyraz podziwu lub zaslug; a _epesse_ moglo sie stac imieniem ktorego powszechnie uzywano i znano w pozniejszych piesniach i historiach (jak to bylo w wypadku, na przyklad, Ereiniona, zawsze znanego pod swoim _epesse_ Gil-Galad).

NO, s. 266

Oto dlaczego Ereinionowi ("Latorosli Krolow", NO. s 436) nadano taki przydomek:

Zachowal sie ze Ereinionowi nadano imie Gil-Galad ("Promienna Gwiazda"), bowiem jego helm i pancerz, i jego tarcza wylozona srebrem i noszaca znaki bialej gwiazdy, swiecily z daleka jak gwiazda w swietle slonca czy ksiezyca, a elfie oczy mogly je spostrzec z wielkiej odleglosci, jezeli on stal w wysokim miejscu.

NO, s. 217

["Znaki bialej gwiazdy" Gil-Galada przedstawiono na pozycji 47 w _Pictures_.]

Innym _epesse_ dobrze znanym czytelnikom WP bylo "Galadriela", ktorej imie ojcowskie brzmialo "Artanis" (szlachcianka), a imie mateczne "Nerwen" (meska panna - NO, s. 229, 231). Co do "Galadriela", ktora bylo sindarinska forma "Altariel" z quenyi i telerinskiego "Alatariel" (NO, s. 266):

W mowie Wysokich Elfow jej imie brzmialo Al(a)tariel, wywodzone z _alata_ (blask, jasnosc) i _riel_ (panna w wiencu - z rdzenia rig- "skrecac sie, wienczyc"); cale znaczenie zas, "panna z jasnym wiencem", odnosilo sie do jej wlosow.

Silm, s. 360

Odniesienia: NO 2, II, indeks;
             Silm, Dodatek, rdzen -kal;
             Pictures, pozycja 47.

Opracowanie: WDBL, Paul Adams

1) Co doprowadzilo do zatopienia Numenoru?

Historia Numenoru byla Tolkienowskim opowiedzeniem na nowo legendy o Atlantydzie (opowiesc opublikowana w _Silmarillionie zostala zatytulowana "Akallabeth", co sie tlumaczy jako "Upadla". Numenor byl wyspa daleko na Zachodzie, "oddzielnym ladem" danym bohaterskim Edainom (ludziom) z Pierwszej Ery ktorzy wspomogli Noldorow w wojnach przeciwko Morgothowi (patrz LFAQ, Ogolne, 1). Linia Krolow Numenoru pochodzila od Elrosa, brata Elronda, ktory wybral smiertelnosc; prowadzila posrednio do Elendila Wysokiego, pierwszego Krola Arnoru i Gondoru, a w koncu do Aragorna, syna Arathorna.

Sytuacja teologiczna byla typowym przypadkiem zakazu i upadku. Numenorejczycy, chociaz dano im przedzial zycia dluzszy niz innym, mimo wszystko musieli pozostac smiertelni. Nakazano im rowniez nie zeglowac do Niesmiertelnych Krain (Valinoru). Po jakims czasie (zapewne nieuniknienie, gdy wzrosla ich potega i dostatek) Numenorejczycy poczeli zazdroscic Elfom i sami tesknic za niesmiertelnoscia (aby dluzej cieszyc sie swoja sytuacja). Zdolali wmowic sobie ze fizyczna kontrola nad Niesmiertelnymi Krajami moglaby jakos doprowadzic do takiego rezultatu (co bylo niemozliwe); jednakze, zatrzymali madrosci na tyle aby nie probowac takich szalenczych czynow. Znaczaco, im bardziej mysleli o smierci, tym szybciej przychodzila, bowiem ich zycia skracaly sie nieustannie.

W koncu Drugiej Ery Ar-Farazon Zloty dumnie zmierzyl sie z Sauronem o wladanie Srodziemiem. Numenorejczycy wygrali owa konfrontacje (patrz LFAQ, Ludzie, 2) i zabrali Saurona do Numenoru jako wieznia. Ciagle dzierzac Jedyny Pierscien, szybko zdolal on podporzadkowac sobie wiekszosc Numenorejczykow (z wyjatkiem Wiernych i ich przywodcow, Amandila i jego syna Elendila). Gdy zblizala sie smierc krola Ar-Farazona ("poczul kurczenie sie jego dni i opetal go strach przed smiercia"; PK, s. 317), Sauron w koncu przekonal go oszustwem by zaatakowal Valinor. Byl to blad. W Morzu otworzyl sie wielki row i Numenor stoczyl sie w otchlan. (Tolkien mial powtarzajace sie sny o tym wydarzeniu; w WP przypisal je Faramirowi, ktory opisywal je w rozdziale "Namiestnik i Krol" (patrz tez LFAQ, Ogolne, 2).

2) Jak Ar-Farazon mogl pokonac Saurona gdy ten wladal Jedynym Pierscieniem?

Nie pokonal go, faktycznie. Flota inwazyjna Numenorejczykow byla tak potezna ze to _armie_ Saurona go porzucily. Sauron po prostu udawal ze sie upokarza; zabranie do Numenoru jako w domysle zakladnika bylo wlasnie tym czego chcial. Jego plan polegal na oslabieniu Numenorejczykow jako mocarstwa poprzez wplatanie ich w poslanie floty i zaatakowanie Valinoru, gdzie prawopodobnie zostalaby zniszczona.

Do pewnego punktu powiodlo mu sie, ale rezultat okazal sie katastrofalnie bardziej gwaltowny niz przewidzial. Upadek Numenoru dopadl jego samego. Zginelo tylko jego cialo fizyczne, poniewaz z natury byl z rodu duchow. Tolkien mowi: "To ze Sauron nie zostal zniszczony w gniewie Jedynego nie jest moja wina; problem zla, i jego oczywistej tolerancji, jest staly dla wszystkich ktorzy zajmuja sie naszym swiatem. Niezniszczalnosc _duchow_ ktore posiadaja wolna wole, nawet przez ich Stworce, rowniez jest cecha nie do unikniecia, jesli ktos albo wierzy w ich istnienie, albo wymysla je w opowiesci." (Letters, s. 280).

3) Co stalo sie z Pierscieniem po zniszczeniu Numenoru?

Nic. Sauron zabral go z powrotem do Srodziemia, chociaz pojawia sie kwestia jak zdolal tego dokonac. Tolkien powiedzial ze zdolal, wiec i Tolkien powinien wiedziec: "Chociaz umniejszony do 'ducha nienawisci niesionego czarnym wiatrem', nie sadze ze ten duch unoszacy Jedyny Pierscien, na ktorym polegala wowczas w znacznej mierze jego wladza nad umyslami, powinien kogos trapic." (Letters, s. 280). W rzeczy samej, na ile wiemy, wszystkie stworzenia duchowe (Valarowie i Maiarowie) byly calkowicie zdolne manipulowac obiektami fizycznymi.

4) Skad pochodzili Poludniowcy? Czy byli czescia Atanich?

Tak. Wszyscy ludzie, ze wschodu, zachodu, poludnia i polnocy byli ich czescia. Ludzie pojawili sie zrazu na zachodzie i rozprzestrzenili sie na zachod, a niektorzy w koncu przekroczyli Gory Blekitne do Beleriandu. Haslo "Atani" w indeksie do Silmarillionu mowi:

Atani "Drugi Lud", ludzie (l. poj. Atan). Poniewaz w Beleriandzie Noldorowie i Sindarowie dlugo znali tylko Trzy Rody Elfich Przyjaciol, nazwa ta (w sindarinskiej formie Adan, l.mn. Edain) przylgnela specjalnie do nichm tak ze rzadko stosowano ja do innych ludzi ktorzy pozniej przybyli do Beleriandu, albo ktorzy, jak mowiono, mieszkali za Gorami. Ale w przemowie Iluvatara znaczy to "ludzie (w ogole)".

[Ludzie byli "drugim ludem", poniewaz Elfy byly Pierworodnymi.]

1) Jakie byly poczatki krasnoludow?

Zostali stworzeni przez Aulego, kowala i rzemieslnika Valarow. Bylo to wbrew Planowi Eru; Aule nie mial ani pozwolenia, ani w rzeczy samej wladzy by tworzyc dusze innych (rezultatem jego wysilkow byl wiec stos tego co rownalo sie lalkom). Jednakze, poniewaz od razu zalowal za swoja glupote i poniewaz mial dobre intencje (pragnal dzieci ktore moglby uczyc, a nie niewolnikow do rozkazywania), Eru dal krasnoludom zycie i uczynil je czescia Planu. Elfy ciagle jednak byly Pierworodnymi, tak wiec krasnoludy musialy spac az do czasu kiedy tamte sie zbudza.

2) Jesli, jak powiedziano, stworzono tylko siedmiu Ojcow Krasnoludow, jak ta rasa mogla sie rozmnazac?

W opowiesci o stworzeniu krasnoludow z Silmarillionu wspomina sie tylko o siedmiu Ojcach. W liscie nr 212 (s. 287), jednakze, Tolkien mowi o trzynasciorgu krasnoludach stworzonych na poczatku: "Jeden, najstarszy, samotnie, i szesciu pozostalych z szescioma partnerkami." Tak wiec wydaje sie ze Durin rzeczywiscie "chodzil samotnie", jak Gimli spiewa w piesni.

1) Skad sie wzieli orkowie?

Podstawowa idea u Tolkiena (i u innych Inklingow) bylo to ze Zlo nie potrafi tworzyc, tylko deprawowac (boecjanska, w przeciwienstwie do manichejskiej, koncepcja zla). W liscie 153 tlumaczyl ze na pierwszy rzut oka Drzewiec sie mylil ("Trolle sa tylko podrobkami, uczynionymi przez Nieprzyjaciela w Wielkiej Ciemnosci, szydzacymi z Entow, jak orkowie z Elfow." - DW, s. 89), a Frodo mial racje: ("Cien ktory ich wyhodowal potrafi tylko szydzic, nie moze czynic; nie naprawde nowe rzeczy same w sobie. Nie sadze zeby dal zycie orkom, on ich tylko zdeprawowal i przeinaczyl..." - PK, s. 190). Tolkien mowi: "Drzewiec jest _postacia_ w mojej opowiesci, nie mna; a chociaz pamieta wiele i wiele ma ziemskiej madrosci, nie jest jednym z Medrcow, i dlatego calkiem wielu rzeczy nie wie i nie rozumie." (Letters, s. 190). I dalej: "Cierpienia i doswiadczenie (a moze i sam Pierscien) daly Frodowi wiecej wgladu..." (Letters, s. 191). ("Na pierwszy rzut oka" [powyzej], poniewaz w tym samym liscie Tolkien uczynil kilka subtelnych roznic miedzy "stwarzaniem" i "robieniem", w ktore nie moge sie tutaj zaglebic.)

Tolkien zaznaczyl wyraznie w tym liscie i kilku innych ze orkowie w istocie sa "rasa rozumnych wcielonych stworzen, chociaz okropnie zepsutych". Rowniez to ze "w legendach z Dawnych Dni sugeruje sie ze Nieprzyjaciel podporzadkowal sobie i zdeprawowal czesc najdawniejszych Elfow, zanim te uslyszaly o "bogach", a coz dopiero o Bogu." (Letters, s. 191). Faktycznie, Silmarillion zaznacza ze orkowie pochodzili od Avarich (Ciemnych Elfow) zlapanych przez Morgotha (s. 50, 94), chociaz mowiac scisle pomysl ow przedstawiony jest w najlepszym razie jako domysl Eldarow, nie wiecej. Niektorzy odrzucali te stwierdzenia na tej podstawie ze elfi kompilatorzy _Silmarillionu_ nie znali rzeczywistej prawdy, a po prostu spekulowali. Ale skoro sam Tolkien, mowiac z pozycji autora i podstworcy, mniej wiecej potwierdzil ten pomysl, mozna go chyba bezpiecznie przyjac, w pewnej mierze.

Zauwazano czesto ze ow pomysl pozostawia kilka kwestii nierozwiazanymi: 1) prokreacja; _Silmarillion_ mowi ze "orkowie mieli zycie i mnozyli sie na modle Dzieci Iluvatara" (s. 50), ale mimo to ludzie nadal podnosza watpliwosci. Dla przykladu, nigdzie nie ma sladu ze istnialy orki rodzaju zenskiego (sa dwa oczywiste odniesienia do dzieci orkow, ale obydwa pochodza z _Hobbita_, i moga byc uznane za podejrzane). 2) Nie ma pewnosci czy, jesli orkowie byli zdeprawowanymi Elfami, ich potomstwo rowniez byloby orkami (raczej niz Elfami - nieco przerazajace stwierdzenie). Kwestia ta prowadzi do dyskusji nad praniem mozgu i genetyka, ktore tak czy owak nie pasuja do swiata Srodziemia. 3) W koncu pozostaje pytanie czy orkowie, bedac zasadniczo Elfami, ida do palacow Mandosa po zabiciu, i czy tak jak Elfy sa niesmiertelne. (Gorbag i Shagrat, w ciagu rozmowy podsluchanej przez Sama, wspominaja "Wielkie Oblezenie", ktore przypuszczalnie odnosi sie do Ostatniego Przymierza; mozna interpretowac to odniesienie tak ze mieli na mysli to ze sami tam byli i faktycznie je pamietali.)

2) Skad sie wziely trolle?

Nikt jakos nie wie. Najwidoczniej jednak "zrobil" je Melkor - a nie "stworzyl" (patrz LFAQ, Nieprzyjaciele, 1). Tolkien mowi: "Nie jestem pewien co do trolli. Mysle ze byly "podrobkami", i stad (...) zmieniaja sie w kamienne odbicia gdy nie jest ciemno. Ale sa i inne rodzaje trolii, poza owymi smiesznymi, chociaz brutalnymi, Trollami Kamiennymi, dla ktorych sugeruje sie inne pochodzenie." (Letters, s. 191). "Podrobki" oznacza tutaj mnie wiecej tyle ze trolle nie mialy wlasnego zycia, ale byly w jakims stopniu lalkami ozywianymi przez zla wole z zewnatrz. Co sie tyczy innego rodzaju trolii, Olog-hai, nie ma zadnego odniesienia na temat ich pochodzenia oprocz w Dodatku F(D): "To ze Sauron ich wyhodowal nie ulegalo watpliwosci, chociaz nie wiadomo z jakiego szczepu." Byly to jednak z pewnoscia prawdziwe trolle, nie olbrzymie orki.

Przygody z trollami w _Hobbicie_ nie powinnismy moze brac zbyt doslownie jako zrodlo wiedzy o trollach - wydaje sie jasnym ze chec stworzenia znajomej atmosfery przez tlumacza zdominowala ja calkowicie. Tak wiec wydaje sie nieprawdopodobnym aby trolle w Srodziemiu mowily cockneyem, tak jak niepodobnym jest aby jeden z nich nazywal sie "William".

1) Kim byla krolowa Beruthiel? (Aragorn wspomina o niej poczas podrozy przez Morie).

Odniesienie pochodzi z Ksiegi II, rozdz. 4, "Podroz w ciemnosci"; "'Nie bojcie sie!' powiedzial Aragorn. Zapadla cisza dluzsza niz zwykle, a Gandalf i Gimli szeptali cos razem; (...) 'Nie bojcie sie! Bylem z nim w niejednej podrozy. Pewniej znajdzie swa droge w slepej nocy niz koty krolowej Beruthiel.'" (W, s. 325)

Jest to uderzajacy przypadek procesu tworczego Tolkiena; wydaje sie ze owo imie nie znaczylo nic gdy pojawilo sie po raz pierwszy; po prostu "przyszlo" gdy pisal pierwszy szkic tego rozdzialu. Pozniej jednak "dowiedzial sie" kim ona "faktycznie" byla, i przedstawil swoje wnioski w NO.

Byla ona zona krola Tarannona z Gondoru (830-913 Trzeciej Ery), i opisano ja jako "ustronna, samotna i niekochajaca" (w rocznikach nie wyjasnia sie powodu bezdzietnosci Tarannona). "Miala ona dziewiec czarnych kotow i jednego bialego, swych niewolnikow, z ktorymi rozmawiala, czytala ich umysly, kazac im odkrywac wszystkie ciemne tajemnice Gondoru, (...) kazac bialemu kotu szpiegowac czarne i dreczac je. Nikt w Gondorze nie osmielal sie ich dotykac, i przeklinal gdy zobaczyl je na swej drodze." Jej losem bylo poplynac w lodzi razem z kotami: "Statek widziano po raz ostatni gdy plynal w kierunku Umbaru pod sierpem ksiezyca, z kotem na glownym maszcie i drugim jak figura na dziobie." Mowi sie takze ze "jej imie wymazano z Ksiegi Krolow, ale pamiec ludzka nie zamyka sie w ksiegach, i koty krolowej Beruthiel nigdy nie zniknely z mowy ludzkiej." (NO, s. 401-402).