Westron - Wspolna Mowa

Jezyk ktorym faktycznie mowia postacie w WP, i w rzeczy samej jezyk w ktorym poczatkowo spisano Czerwona Ksiege, zwal sie aduni, ktora to nazwe Tolkien oddal w angielskim jako westron. Tolkien wyjasnia: "'Mowa' krajow Zachodu przedstawiona w tej historii jako angielski byla westronem, albo 'Wspolna Mowa' zachodnich krain Srodziemia w Trzeciej Erze. W ciagu tej ery stal sie on rodzimym jezykiem prawie wszystkich ludow mowiacych (oprocz elfow) ktore mieszkaly w granicach starych krolestw Arnoru i Gondoru, to jest wzdluz calego wybrzeza od Umbaru na polnoc az do Zatoki Forochel, a w glab ladu az do Gor Mglistych i Efel Duath. Rozprzestrzenil sie takze w gore Anduiny, zajmujac krainy na zachod od Rzeki i na wschod od gor az do Pol Gladden. W czasie Wojny o Pierscien w koncu ery byly to ciagle jego granice jako jezyka ojczystego." (Dodatek F). Podczas gdy westron z Gondoru mial archaiczny wydzwiek, hobbici mowili jego wiejskim dialektem. Dalej zaznaczono, ze westronu uzywali takze jako drugiego jezyka wszyscy ci, ktorzy ciagle jeszcze posiadali wlasna mowe, tak jak Druedaini (Wozowie) i Rohirrimi. Nawet orkowie uzywali spodlonej formy westronu gdy bylo trzeba. W Mordorze Frodo i Sam rozumieli co dwaj orkowie probujacy ich wyweszyc mowili do siebie, bo "bedac z roznych plemion uzywali Wspolnej Mowy, na ich sposob" (WP VI.2). Westron to jezyk ktorego musisz sie nauczyc zanim wsiadziesz w maszyne czasu i przeniesiesz sie wstecz do Trzeciej Ery (uczenie sie zamiast tego quenyi byloby podobne do uczenia sie laciny przy przenoszeniu sie do sredniowiecznej Europy; niewielu ludzi byloby cie w stanie zrozumiec).

W swych poczatkach westron byl "mowa ludzka, chociaz wzbogacona i zmiekczona pod wplywem elfow. Byl to poczatkowo jezyk tych ktorych Eldarowie zwali Atani, lub Edainami, 'Ojcami Ludzi', szczegolnie zas ludzi z Trzech Rodow Przyjaciol Elfow ktorzy przybyli na zachod do Beleriandu w Pierwszej Erze. W Drugiej Erze, w fortecach i przystaniach ktore Numenorejczycy utrzymywali na wybrzezach Srodziemia, mowiono adunaickim z Numenoru, ktory "zmieszawszy z wieloma slowami z jezykow pomniejszych ludzi stal sie Wspolna Mowa, ktora rozprzestrzenila sie wzdluz wybrzezy miedzy wszystkimi ktorzy mieli kontakty z Westernesee" (Dodatek F). Proces ten trwal dalej po upadku Numenoru: "Ludzie Elendila byli nieliczni, bo tylko kilka wielkich statkow umknelo z Upadku lub przezylo tumult morz. Znalezli, to prawda, wielu mieszkancow zachodnich wybrzezy ktorzy mieli ich wlasna numenorejska krew, czysta lub zmieszana, pochodzacych od marynarzy i straznikow fortec i przystani, ktore zalozono tam w przeszlych dniach; mimo wszystko jednak Dunedainowie byli teraz tylko malym ludem pomiedzy obcymi. Uzywali wiec mowy westronu we wszystkich swoich kontaktach z innymi ludzmi i w rzadzeniu krolestwami nad ktorymi zaczeli panowac, a ta Wspolna Mowa powiekszyla sie wtedy i (...) znacznie wzbogacona slowami wydobytymi z adunaickiego jezyka Dunedainow, i z noldorinskiego [czytaj: sindarinskiego]." (PM s. 33-34). Zgodnie z PM s. 315, westron zmienial sie z oryginalnego adunaickiego czesciowo z zaniedbania; ci z Wiernych z Numenoru ktorzy przezyli, nie mieli wielkiej do adunaickiego milosci, bo byl to jezyk buntowniczych Krolow Westernessee ktorzy probowali zdlawic wszystkie inne jezyki. Mimo to jezyk ten zostal pozniej "zmiekczony pod wplywem elfow". Tolkien opisywal westron jako "mniej wiecej tak zmieszany jak wspolczesny angielski" (Listy s. 425). Elementy elfickie w westronie mozna prawdopodobnie przyrownac do licznych slow francuskich ktore znaturalizowano w angielszczyznie.

Struktura westronu

O westronie wiemy bardzo niewiele, z tej prostej przyczyny ze Tolkien oddal go prawie wszedzie jako angielski! Kilka slow czysto westronskich podano w Dodatku F do WP i (wzglednie) o wiele wiecej w The Peoples Of Middle-Earth. Tolkien przelozyl nawet imiona hobbitow. Nigdy nie istnieli zadni hobbici zwani Frodo, Sam, Pippin i Merry; ich prawdziwe imiona brzmialy Naura, Ban, Razar i Kali. Samo slowo hobbit jest tylko oddaniem faktycznego slowa z Trzeciej Ery, kuduk (pochodzacego od staroangielskiego holbytla, "mieszkaniec nor", w ten sam sposob w jaki kuduk mial pochodzic od archaicznego kud-dukan, tego samego znaczenia; forma kud-dukan zostala zachowana w rohirrickim). Naura/Frodo i jego przyjaciele nie znali slowa "hobbit" jako takiego; mowili kuduk.

Co do fonologii i struktury westronu, David Salo zauwaza (prywatnie): "Dzwieki [spolgloskowe] poznego adunaickiego i westronu sa prawie takie same. Maja one wspolne p, b, t, d, k, g, m, n, ng [ñ], r, f [ph], th, s, z, h, y [/j/], l. O westronie mowi sie we WP ze posiadal spolgloski podniebienne ch i sh, ale tylko sh pojawia sie w materiale. Westron mial rowniez hr-, hl-. W westronie nie pojawia sie /w/ [l], ale westron posiada /v/, ktorego nie posiada adunaicki. Mozna sobie wyobrazac ze w westronie /w/ moglo przejsc w /v/. Slowa westronskie nie sa calkiem niepodobne do adunaickich; maja to co mogloby byc trojspolgloskowymi slowami rdzeniowymi (gamba 'koziol', tapuk 'krolik', galab 'zwierzyna', laban 'worek', narag 'krasnolud', zilib lub zilbi 'maslo', i duza liczbe rdzeni dwuspolgloskowych: rama 'kmiec', zara 'stary', bana 'polowa', rafa 'oselka'.)".

Samogloski stanowia klasyczny system pieciosamogloskowy: krotkie a, e, i, o, u i dlugie â, î, ô, û ; dlugiego e nie poswiadczono w zadnym konkretnym slowie, ale jego istnienie zaklada przypis do Dodatku E (zaznaczono tam ze czesc mowiacych westronem uzywalo ei i ou "mniej wiecej jak w angielskim say i no" zamiast ê i û - ta wymowa, chociaz "calkiem rozpowszechniona" uwazana byla za niepoprawna i wiejska. Nie trzeba dodawac ze byla to zwykla wymowa miedzy hobbitami). Z doniesien wynika ze westron mial takze pewne samogloski redukujace.

Westron nie posiadal quenejskich dzwiekow ty, hy; gondorscy uzytkownicy jezyka Wysokich Elfow podstawiali za nie ch /cz/ i sh /sz/. Ani tez mial westron ch jak w niemieckim ach; patrz NO s. 319. Dlatego tez czyste sindarinskie Rochand, Rochan przeszlo w Rohan w wymowie Gondorczykow.

O jednej poznej zmianie w fonologii wspomniano w PM s. 320: podwojne (dlugie) samogloski redukowaly sie do pojedycznych w srodku wyrazu pomiedzy samogloskami; tunnas "straz" wymawiano /tunas/ (ale zwykle tak nie pisano). Spolgloski w pewnych kombinacjach podlegaly zmianie; samo tunnas przedstawia wczesniejsze tudnas.

Zakonczenia

Zakonczenie -a, oznaczajace wykonawce czynnosci (agentalne) widac w takich slowach jak puta "dmuchajacy", batta "mowiacy". Zakonczenie -a bylo takze zakonczeniem rodzaju meskiego (PM s. 46), przynajmniej w dialekcie hobbickim. Tolkien, tlumaczac Czerwona Ksiege, zanglicyzowal takie imiona zmieniajac zakonczenie na -o, np. "Bilbo" zamiast czysto hobbickiego Bilba. Zakonczenia -o i -e odnosily sie do rodzaju zenskiego; Tolkien mogl byl podstawic -a zamiast -o.

Zakonczenie liczby mnogiej to, zdaje sie, -in, jak w kubuk "hobbit", l.mn. kubugin (PM s. 49 - kubuk zmieniono na kuduk w opublikowanym WP). Tolkien rozwazal kilka zakonczen liczby mnogiej zanim zdecydowal sie na -in, takich jak -a, -il, -en (pomysl przechodzenia spolglosek zwartych bezdzwiecznych w dzwieczne przed tym zakonczeniem, jak w kubuk > kubugin, zostal najwidoczniej pozniej zarzucony).

Wydaje sie, ze westron, tak jak jezyki skandynawskie, uzywa przyrostka zamiast osobnego rodzajnika okreslonego: Suza "Shire", Suzat "(to) Shire".

Oryginalny, archaiczny westron mial, jak sie zdaje, zakonczenia przypadkow, ale w koncu Trzeciej Ery zakonczenia utracono. Nargian in Furunargian "Dwarrowdelf" [Kopalnia Krasnoludow] to skostniala forma dopelniacza liczby mnogiej slowa narag "krasnolud". David Salo teoretyzuje: "Poniewaz adunaicki nie mial prawdziwego dopelniacza, przypuszczac nalezy ze w ciagu Trzeciej Ery adunaicki przeksztalcil sie (poprzez aglutynacje przyrostkow) w pelnowartosciowy jezyk z przypadkami, a nastepnie kolejno znow tracil zakonczenia przypadkow. Nargian mogloby oznaczac *nargii (rdzen liczby mnogiej zawierajacy stare adunaickie zakonczenie -i) + an, stary [adunaicki] znacznik dopelniacza, teraz za, a nie przed slowem".

Slowa raza "(ktos) obcy", razan "obcy, obcokrajowy" wydaja sie popierac istnienie zakonczenia przymiotnikow -n.

Imieslow czasu przeszlego mogl miec zakonczenie -nin; patrz karnin nizej. Nie znamy westronskich zaimkow, ale wiemy o nich co nieco: "jezyk westron czynil w zaimkach drugiej osoby (i czesto takze w tych trzeciej) roznice, niezalezna od liczby, miedzy formami 'poufalymi' i 'grzecznosciowymi'. Byla jednak jedna z cech charakterystycznych dialektu Shire'u iz formy grzecznosciowe wyszly z codziennego uzytku. Pozostawaly tylko miedzy wiesniakami, zwlaszcza z Zachodniej Cwiartki, ktorzy uzywali ich jako form pieszczotliwych. Odnoszono sie do tego gdy ludzie z Gondoru mowili o dziwnosci mowy hobbickiej. "Peregrin Tuk, na przyklad, w swoich pierwszych dniach pobytu w Minas Tirith uzywal form poufalych w stosunku do osob wszelkich rang, lacznie z samym Namiestnikiem Denethorem. Bawilo to moze podeszlego Namiestnika, ale zdumiewac musialo jego sluzacych. Niewatpliwie to niepohamowane uzywanie form poufalych pomoglo rozniesc sie popularnej plotce iz Peregrin jest osoba bardzo wysokiej rangi w swoim wlasnym kraju" (Dodatek F). Okazalo sie niemozliwym odpowiednio oddac owe roznice w zaimkach westronu w tolkienowskiej angielskiej translacji Czerwonej Ksiegi.

Wplywy elfickie

Silne wplywy elfickie na westron widac nawet w naszym malym korpusie. Niektore z tych slow mogly zostac zapozyczone z avarinskiego przez przodkow Edainow, przechodzac do westronu poprzez adunaicki, niektore mogly zostac pozyczone z sindarinskiego przez wygnancow dunedainskich po Upadku.

balk "okropny" wydaje sie spokrewnione z sindarinskim slowem balch "okrutny" z prymitywnego rdzenia NGWAL "meka" (LR s. 377)
batta "mowiacy" jest niewatpliwie spokrewnione z pierwotnoelfickim KWET, wspolnotelerinskim *PET = "mowic", por. sindarinskie peth "slowo", oslabione beth.
karnin *"rozszczepiony" (probnie wyodrebnione z Karningul "Rivendell" zdaje sie byc pokrewne elfickiemu rdzeniowi SKAR "drzec, rozdzierac"; zakonczenie imieslowowe -nin jest rowniez bardzo podobne do sindarinskiego zakonczenia -nen (jak w dirnen, tirnen "strzezony, pilnowany" od tir "straz"; por. Talath Dirnen "Strzezona Rownina").
nas "lud", w PM s. 320 zaznaczone jako zapozyczone z sindarinskiego nos lub quenejskiego nosse "rod, rodzina". "Krotkie elfickie o przeszlo w a w takich slowach" zapewne dlatego iz zostaly pozyczone w okresie adunaickim. Adunaicki mial tylko dlugie o, ale posiadal krotkie a; pozyczki zmienily jakosc samogloski zamiast dlugosci.
nîn "woda" musi byc pokrewne elfickiemu rdzeniowi NEN "woda", quenejskie nen, sindarinskie nen l.mn. nin.
ras "rog" (instrument); por. quenejskie rasse "rog", sindarinskie -ras jak w Karadhras "Czerwony Rog".
zîr "madry" jest bardzo podobne do quenejskiego saira.

Lista slow westronu

(Wszystkie odrzucone formy wykluczono; Tolkien wiele eksperymentowal. Wiele form z PM nie zgadza sie z tymi z WP, te pierwsze zazwyczaj po cichu sie pomija. Zachowano pisownie Tolkiena, ale c i k reprezentuja ten sam dzwiek, k preferowano we WP - patrz Tuk).

aduni - "westron" (PM s. 316)
ba-, ban(a) - "polowa" (PM s. 51), banakil "niziolek [halfling]" (Dodatek F, uwagi koncowe)
balk - "okropny" (NO s. 313)
Ban - "Sam", czesto uwazane za skrocenie Bannatha, tak jak Sam to skrocenie od Samuel, ale w przypadku Sama Gamgee imie to bylo skroconym Banazir (PM s. 51).
bara - "szybki"? wyizolowane z Barabatta "szybkomowiacy" (PM s. 52)
-bas (odpowiada ang. zakonczeniu -wich; PMs. 48, Dodatek F, uwagi koncowe)
batta - "mowiacy"? wyizolowane z Barabatta "szybkomowiacy" (PM s. 52)
Bilba - "Bilbo" (PM s. 50)
Bophîn - "Boffin" (znaczenie zapomniane, nazwisko po prostu zanglicyzowane; Dodatek F)
bolg - "wybrzuszenie" (PM s. 48)
Bralda-hîm - "mocne ale", gra slow z nazwy rzeki Baranduiny (lub Branda-nin), przetlumaczone "Brandywina" (Dodatek F, uwagi koncowe)
branda - "granica, marchia"; Brandagamba "Ksiega Marchii", Branda-nin "Brzegowa Woda" [Baranduina] (Dodatek F, uwagi koncowe)
Bunga - "Bungo", Bunga Labingi "Bungo Baggins" (PM s. 48)
fâre - "mowa"; sôval fâre "Wspolna Mowa"
fur - "drazyc"; furu , "kopalnia" (archaiczne); Furunargian "Dwarrowdelf".
gad - "zostawac". W Ranugad.
galap , galab - "zwierzyna" (PM:48/Dodatek F, uwagi koncowe)
Galbasi - "Gamgee" (Dodatek F, uwagi koncowe)
gamba - "koziol", w Brandagamba "Brandybuck" (Dodatek F, uwagi koncowe)
gul - "dolina"? (probnie wyodrebnione z Karningul "Rivendell"; Dodatek F)
hamanullas - niezidentyfikowany maly niebieski kwiat, probnie tlumaczony "lobelia" (PM s. 47)
hîm(a) - "ale, piwo" (PM s. 54) W Bralda-him (Dodatek F, uwagi koncowe)
hloth(o) - "chata", dwupokojowy dom (PM s. 49)
hloth-ram(a) - wiesniak (PM s. 49). Hlothram "Cotman", nazwisko dziadka farmera Cottona (Dodatek F, uwagi koncowe)
Hlothran - patrz Lothran
kali - "wesoly, radosny"; Kalimak, imie zapomnianego znaczenia, ale bezsprzecznie zwiazane z kali; stad Tolkien oddal imie Kalimak jako Meriadok, a krotka forme Kali jako Merry (Dodatek F);
kastar - jakiegos rodzaju moneta, ktorej czwarta czescia byl tharni (PM s. 45)
karnin - "roszczepiony"? (probnie wyodrebnione z Karningul "Rivendell", Dodatek F)
kast - "mathom" (z rohirrickiego kastu; tego slowa uzywano prawdopodobnie tylko w hobbickim dialekcie westronu)
laban - "worek"; Labingi "Baggins" (PM s. 48); Laban-neg "Bag End" (PM s. 83)
Lothram - "Cotman" (PM s. 49)
Lothran - "Cotton", nazwa hobbickiej wioski (PM s. 49). Sklada sie z hlotho+ran. Pisane Hlothran w Dodatku F, uwagach koncowe.
luthur, luthran - "pierze, pierzyna" (PM s. 49)
Maura - "Frodo" (PM s. 50) We wspolczesnym westronie nie bylo slowa maur, ale w archaicznym rohirrickim znaczylo ono "madry, doswiadczony"; stad Tolkien oddal Maura germanskim imieniem o podobnym sensie.
narag - "krasnolud" (PM s. 58), archaiczny dop. l.mn. w Furunargian "Dwarrowdelf" (Dodatek F)
nas - "lud". W tudnas. Pozyczone z quenejskiego nosse lub sindarinskiego nos, "rod, rodzina" (PM s. 320)
neg - "koniec" (PM s. 83)
nîn - "woda". W Branda-nîn.
Ogmandab - "Gorhendad" (jeden z Oldbuckow) (PM s. 83)
pűta - "dmuchajacy" (*pűt - "dmuchac"?) W Raspűta.
rân - "wioska, mala grupa domkow na zboczu pagorka" (PM s. 49), ran(u) "dom, wioska" (odpowiada ang. ham)
Ranugad = "Domator" (Dodatek F)
râph(a) - "oselka" (PM s. 60). W Zilbirâpha
ras - "rog"; Raspűta "dmacy w rog" (PM s. 45, 47)
raza - "(ktos) obcy"; razan "obcy, obcokrajowy" (PM:51)
Razanur Tuk - "Peregrin Tuk" (PM s. 51); por. Razar .
razar - male czerwone jablko; Razar "Pippin", kojarzone ze slowem okreslajacym jablko, ale faktycznie skrot od Razanur (PM s. 51)
ribadyan - "solenizant", ktos obchodzacy urodziny (Listy s. 290)
sôval - "wspolny"; sôval fâre "Wspolna Mowa" (PM s. 55, faktycznie nie mozemy byc pewni ktora czesc oznacza "wspolna", a ktora "mowa")
suza - sfera zajec, jednostka krolestwa; Suza "Shire", Suzat "Shire" (z rodzajnikiem okreslonym) PM s. 45
tapuc - "krolik" (PM s. 49)
tarkil - "osoba pochodzenia numenorejskiego" (Dodatek F)
tharantîn - "cwiartka, czwarta czesc" (PM:45)
tharni - "cwiartka" (czwarta czesc monety, ale uzywane tez w stosunku do Cwiartek Shire'u, PM s. 45)
trah - rdzen hobbicki ktory widocznie ma cos wspolnego z pelzaniem przez nory; patrz PM s. 54
trân - "smial" (prawdopodobnie unikatowe w dialekcie hobbickim, por. rohirrickie trahan, Dodatek F)
TUD - "straz" (rdzen, PM s. 320)
tudnas - "straz" (grupa ludzi pracujacych jako straznicy). Pozniej tunnas, tez tak pisane; jeszcze pozniej wymawiane z pojedynczym (krotkim) n, ale ciagle normalnie pisane z dlugim n; niepoprawna pisownia tunas wystapila w oryginalnej Ksiedze Mazarbul i oddano ja poprzez rownie niepoprawna pisownie strarz w tolkienowskiej rekonstrukcji tej strony (co nie znalazlo sie jednak w opublikowanym WP). Patrz PM s. 320 i TI s. 458
Tuk (tak pisane w Dodatku F, Tuc w PM s. 46) - "Tuk" (wedlug tradycji Tukow slowo tuka "bylo starym slowem znaczacym 'smialy', ale wydaje sie to byc zalozeniem calkowicie bez podstaw"; stad Tolkien po prostu zanglicyzowal pisownie).
zara - "stary"; Zaragamba "Stary Koziol [Oldbuck]" (Dodatek F, uwagi koncowe)
zîr(a) - "madry"; Banazîr "Polmedrek" (Dodatek F, PM s. 51)
zilib, zilbi - "maslo"; Batti Zilbirâpha "Barney Butterburr" (PM s. 60, 52)

P.S. W Vinyar Tengwar nr 32 Carl Hostetter i Patrick Wynne spierali sie, ze jak by nie brzmialo westronskie slowo oznaczajace "ogrod", musi sie ono zaczynac na G, tak jak slowo angielskie. Widoczne to jest ze slow Galadrieli do Sama gdy dawala mu pudelko ze srebrnym runem na pokrywce, zanim Druzyna opuscila Lorien: "Wyryto tu G jak Galadriela, ale moze to oznaczac ogrod w twoim jezyku". Hostetter i Wynne twierdza, ze westronskie slowo "ogrod" ostatecznie wywiesc mozna od pierwotnego elfickiego rdzenia 3AR (LR s. 360), ktory jest znaczaco podobny do indoeuropejskiego rdzenia, do ktorego mozna doprowadzic angielskie garden. "Angielskie slowo garden ma wiec ostatecznie eldarinskie pochodzenie" wnioskuja "mozemy twierdzic ze rzeczywiscie mamy 'wrozki [fairies] na dnie naszego ogrodu'".

(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights reserved.

Polski przeklad (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.