Valarinski - jak polysk mieczy

Historia wewnetrzna

Valarowie stworzyli swoj wlasny jezyk, niewatpliwie najstarszy ze wszystkich jezykow Ardy. Nie uzywali oni jezyka mowionego; byly to istoty anielskie i mogly z latwoscia porozumiewac sie telepatycznie. Ale jak opowiada Ainulindale "Valarowie nadali sobie ksztalt i wyraz" gdy wkroczyli na Ea na poczatku Czasu. Stali sie ucielesnieni; "Stworzenie lambe [jezyka] jest glowna cecha czegos wcielonego" zauwaza Pendolodh, medrzec z Gondolinu. "Valarowie, ustanowiwszy sie w ten sposob, stworzyliby nieuchronnie, w ciagu swojego dlugiego pobytu na Ardzie, jezyk dla siebie." (WJ s. 397). Nie ma watpliwosci ze istotnie tak bylo, bo w starej madrosci Noldorow sa odniesienia do jezyka Valarow.

Gdy Eldarowie przybyli do Valinoru, Valarowie i Maiarowie szybko przyjeli quenejski i czasami nawet uzywali go miedzy soba. Mimo to valarinski nie zostal bynajmniej przez quenye zastapiony i ciagle mozna go bylo uslyszec gdy Valarowie wiedli swoje wielkie debaty. "Glosy Valarow byly donosne i surowe" napisal Rumil z Tirionu "a mimo to takze szybkie i subtelne w ruchu, wydajace dzwieki ktore trudno nam nasladowac, a ich slowa sa przewaznie dlugie i szybkie, jak polysk mieczy, jak swist lisci w wielkim wietrze lub spadanie kamieni w gorach." Pengolodh jest mniej poetycki, ale i mniej grzeczny: "Wyraznie efekt valarinskiego nie byl w elfich uszach przyjemny." (WJ s. 398). Valarinski uzywal wielu dzwiekow ktore obce byly jezykom eldarinskim.

Niemniej quenya zapozyczyla z valarinskiego pewne slowa, chociaz czesto musiano je bardzo zmienic aby pasowaly do restryktywnej fonologii jezykow Wysokich Elfow. Z Silmarillionu pamietamy Ezellohar, Zielony Kurhan, oraz Mahanaxar, Krag Przeznaczenia. Sa to w quenyi slowa obce, przyswojone i zaadaptowane z valarinskiego Ezellôchâr i Mâchananashkad. Imiona Valarow: Manwe, Aule, Tulkas, Orome i Ulmo zapozyczono z valarinskich Mânawenûz, A3ûlêz, Tulukastâz, Arômez i Ulubôz (albo Ullubôz). Tak samo imie Mai Ossego (Oshoshoai, Oshshai). Imiona Eonwe i mozliwie Nessa takze wydaja sie byc przejete z valarinskiego, chociaz nie zachowaly sie ich oryginalne formy.

Czasami slowo quenejskie wywodzace sie z valarinskiego nie znaczy dokladnie tego samego co oryginal. Axan "prawo, regula, przykazanie" pochodzi od czasownika akashân co, jak sie przypuszcza, znaczy "[on] mowi" - "on" to nikt inny jak sam Eru. Vanyarowie, bedacy w blizszym kontakcie z Valarami niz Noldorowie przejeli tez wiecej slow z ich jezyka, tak jak ulban "niebieski" (oryginalna forma valarinska nie podana). Ale i sami Valarowie zachecali elfy do przekladania valarinskich slow na ich wlasny wspanialy jezyk, a nie przejmowania i przyjmowania oryginalnych form valarinskich. I tak tez czesto elfy czynily: imiona Eru "Jedyny = Bog", Varda "Subtelna", Melkor "Powstajacy w Mocy" i kilka innych sa w stu procentach elfickie, ale i tlumaczeniami imion valarinskich. Patrz WJ s. 402-403 co do pelnej listy takich przetlumaczonych slow i imion.

Zagadkowymi sciezkami valarinski wplynal takze na inne jezyki niz quenya. Interesujacym jest zauwazyc, ze valarinskie slowo inidhil "lilia, lub inny duzy pojedynczy kwiat" pojawia sie w adunaickim (numenorejskim) jako inzil "kwiat" (jak w Inziladun, "Kwiat Zachodu", NO s. 227). Jak slowo valarinskie moglo dostac sie do adunaickiego? Za posrednictwem elfow, moze nawet Vanyarow, ktore odwiedzaly Numenor? Przez khuzdulski, jesli Aule umiescil to slowo w jezyku ktory wymyslil dla krasnoludow? Nie ma watpliwosci ze na mowe przodkow Edainow w duzym stopniu wplynal krasnoludzki. Nie ma zapisu ktoregos z Valarow odwiedzajacego Numenorejczykow i mowiacego do nich wprost, a nawet jesli by tak bylo, uzylby on zapewne jezyka ktory ci mogliby zrozumiec, nie valarinskiego.

Anthony Appleyard wskazal, ze jedno slowo w Czarnej Mowie Saurona, nazg "pierscien" zdaje sie pozyczone z valarinskiego nashkad (lub anashkad? Slowo to wyodrebione jest z Mâchananashkad "Krag Przeznaczenia", tak wiec nie mozemy byc pewni jego wlasciwej formy). Jako Maia, Sauron moglby znac valarinski.

Historia zewnetrzna

Idee Tolkiena co do jezyka Valarow zmienialy sie z czasem. Jego poczatkowa koncepcja bylo to ze valarinski byl ostatecznym przodkiem jezykow elfickich - ze pierwotnoelficki powstal gdy elfy probowaly nauczyc sie valarinskiego od Oromego w Kuivienen (patrz LR s. 168). Idea ta zostala pozniej odrzucona; w opublikowanym Silmarillionie elfy wymyslily swoja wlasna mowe zanim odnalazl je Orome. Przez jakis czas cala koncepcje jezyka Valarow porzucono; w 1958, w liscie do Rhony Beare, Tolkien zaznaczyl ze "Valarowie nie mieli wlasnego jezyka i nie potrzebowali takiegoz" (Listy, s. 282). Ale wkrotce potem, w eseju Quendi And Eldar z okolo 1960, jezyk valarinski pojawil sie na nowo, chociaz teraz pomyslany byl jako calkiem rozny od jezykow elfickich i najzapewniej nie ich przodek (WJ ss. 397-407). Jak zauwazono wyzej, zquenyizowane slowa valarinskie pojawiaja sie w opublikowanym Silmarillionie: Ezellohar, Mahanaxar. We wczesniejszych zrodlach znajdujemy elfickie etymologie dla imion tlumaczonych teraz jako pozyczki z valarinskiego. Dla przykladu, imie Aulego, Vali rzemiosla, pochodzilo od rdzenia GAWA "przemysliwac, wykonywac, wynajdywac" w Etymologiach (LR s. 358). Valarinskie imie A3ûlêz pojawilo sie pozniej.

Struktura valarinskiego

Valarinski uzywa znacznej liczby dzwiekow, a Tolkien uzywal tez wyjatkowo wielu specjalnych liter w pisowni. Istnieje co najmniej siedem samoglosek: a, e, i, o, u (dlugie i krotkie), oraz ae (jak w ang. cat) oraz specjalna, otwarta odmiana o, prawdododobnie pomiedzy angielskimi samogloskami w slowach card i sore. Jest tez kilka spolglosek szczelinowych: dh (jak w the) [Ð w oryg. - przyp. tlum.], th [Þ] (jak w thing), 3 (w angielskim brak, szczelinowy odpowiednik g, pisany gh w orkowym slowie ghash) oraz ch jak w niemieckim czy walijskim ach (ktore Tolkien faktycznie reprezentuje grecka litera chi w swojej pisowni valarinskiego). Spolgloski zwarte to dzwieczne b, d, g oraz bezdzwieczne p, t, k. Dwuznaki ph [tutaj f - przyp. tlum.], th, bh przedstawiaja zapewne spolgloski zwarte aspirowane, tj. p, t, b plus h. Sa tez co najmniej trzy spogloski syczace, z, s i sh [w oryg. s-caron - przyp. tlum.], to ostatnie wymawiane jak sz. Poswiadczono dwie nosowki, m i n. Istnieje takze wibrant r i boczna spolgloska l, plus polspolgloski y i w /l/.

Wiekszosc slow ma wzor (V)CVCV itd. [C - spolgloska, V - samogloska], z niewieloma zbitkami samoglosek, chociaz w srodku wyrazu poswiadczono br, lg, ll, gw, shk i st.

Wrostek liczby mnogiej, -um, wystepuje w Mâchanâz, l.mn. Mâchanumâz "Wladcy, rzadzacy" [quenejskie Aratar]. To wszystko co mozemy powiedziec o valarinskiej gramatyce. Jedynym poswiadczonym czasownikiem jest akashân, ktory ma znaczyc "on mowi". Najzapewniej slowo to mozna rozdzielic na rdzen "mowic" i formanty oznaczajace "on" i czas terazniejszy, ale nie mozemy wyodrebnic jakichs morfemow z chocby cieniem pewnosci.

Jak wskazuje Rumil, slowa, zwlaszcza nazwy, maja tendencje do bycia raczej dlugimi, do osmiu sylab jak w Ibrînidhilpathânezel (= Telperion).

Wszystkie znane imiona roznych Valarow koncza sie na -z: A3ûlêz "Aule", Arômez "Orome" (patrz lista slow co do pisowni), Mânawenûz "Manwe", Tulukastâz "Tulkas", Ulubôz lub Ullubôz "Ulmo". Pozostale imiona nie maja tego zakonczenia, nawet imie Mai Ossego (Oshoshai, Oshshai). Ale, co moze ma znaczenie, slowa ayanûz "Ainu" i Mâchanumâz "Aratar" maja to samo zakonczenie.

Jedyna rzecza jaka mozemy rzec o skladni jest to, ze przymiotniki zdaja sie nastepowac za rzeczownikiem ktory okreslaja: Athârafelûn Amanaishal "Arda Nieskazona", Athârafelûn Dushamanûdhân "Arda Skazona".

Lista slow valarinskich

Samogloski dlugie zaznaczono circumfleksem (^); zrodla uzywaja zamiast tego makronow. Dzwiek odpowiadajacy niemieckiemu ach-Laut pisany jest grecka litera chi w zrodlach; stad uzyty zamiast niej dwuznak chi. W zrodlach, tylna spolgloska szczelinowa czesto pisana gh przez Tolkiena pisana jest za pomoca specjalnej litery [yogh], podobnej do liczby 3, ktorej tez tutaj sie uzywa. Slowa z jezyka Vanyarow, oznaczajace kolory: nasar "czerwony" i ulban "niebieski" pochodza z valarinskiego, ale poniewaz nie podano form oryginalnych, nie zostaly one zawarte w ponizszej liscie.

A3ûlêz - imie nieznanego pochodzenia, zmienione dalo w efekcie quenejskie Aule (WJ s. 399)
amanaishal - "nieskazony" (WJ s.401)
athar - "ustalony czas, swieto" (przejete przez quenye, stalo sie asar w dialekcie noldorinskim z ogolna zmiana th > s). WJ s. 399, por. athâra
athâra - "wyznaczony" (por. athar). WJ s. 399. Z Athâraigas, co ma znaczyc "wyznaczone goraco", uzywane na okreslenie Slonca, oraz Athârafelûn, co ma znaczyc "wyznaczone [za]mieszkanie", ale uzywane w tym samym sensie co quenejskie Arda (na to znaczenie tego slowa, czysto elfickiego pochodzenia, wplynelo wlasnie Athârafelûn), Athârafelûn Amanaishal "Arda Nieskazona", Athârafelûn Dushamanûdhân "Arda Skazona".
akashân - przypuszczalnie znaczy "on mowi", odnosnie Eru; zrodlo qunejskiego axan "prawo, regula, przykazanie". WJ s. 399
Arômêz - (w zrodle litera ô ma diakrytyke oznaczajaca ze jest ona otwarta i podobna do a), imie przystosowane do quenyi jako Orome i do sindarinskiego jako Araw (WJ s. 400). Zgodnie z elficka etymologia ludowa Orome znaczy "dmacy w rog", ale oryginalne imie valarinskie nie ma powiazanej ze soba etymologii.
ashata - "wlosy na glowie", takze po prostu shata (WJ s. 399)
ayanûz - "Ainu" (to quenejskie slowo jest przejete i przystosowane z valarinskiego, WJ s. 399)
Dâhan-igwish-telgûn - prawdopodobnie valarinska nazwa Taniquetilu; patrz WJ s. 417. Nazwa quenejska jest czesciowo przystosowaniem, czesciowo przekreceniem motywowanym przez entymologie ludowa; Taniquetil mozna interpretowac jako "wysoki bialy punkt", chociaz nie jest to prawidlowa quenya. Czestsza, ale i mozliwie mniej dokladna pisownia: Dahanigwishtilgûn.
delgûmâ - slowo valarinskie ktorego dokladnego znaczenia nie znamy (WJ s. 399). Zaznacza sie jednak, ze wplynelo ono na quenejskie telume "kopula, zwl. niebosklon" (LR s. 391, rdzen TEL, TELU), zmienione na telluma "kopula", stosowane zwlaszcza na okreslenie "kopuly Vardy" na Valinorem; takze na okreslenie kopul palacu Manwego i Vardy na Taniquetilu. W Namarie wydaje sie byc odpowiednie to pierwsze znaczenie: Vardo tellumar...yassen tintilar i eleni... "Kopuly Vardy... w ktorych drza gwiazdy" (WP II.8)
dushamanûþân - "skazony" (WJ s. 401)
Ezellôchâr - "Zielony Kurhan", zawiera valarinskie slowo oznaczajace "zielony", jako takie nie podane, ale przystosowane do quenyi Vanyarow jako ezel, ezella (WJ s. 399). Przystosowane do quenyi jest Ezellohar (mozliwie przechodzace w *Erellohar w dialekcie wygnancow noldorskich z regularna zmiana z > r).
Fanaikelûth - (sic, nie **FanaikelûÞ), przypuszcza sie ze znaczy "jasne zwierciadlo", uzywane na okreslenie ksiezyca (WJ s. 401)
felûn - "mieszkanie", probnie wyodrebione z Aþâraphelûn.
Ibrînidhilpathânezel - valarinska nazwa Telperionu (WJ s. 401), etymologia nie podana, ale nazwa zdaje sie zawierac inidhil.
igas - "goraco", probnie wyodrebione z Athâraigas "wyznaczone goraco".
inidhil = "lilia, lub inny duzy pojedynczy kwiat" (zrodlo quenejskiego indil, a najwidoczniej takze adunaickiego inzil, WJ s. 399)
mâchanâz, l.mn. mâchanumâz - "Rzadzacy", uzywane na okreslenie najwiekszych Valarow, w quenyi zwanych Aratarami. Slowo valarinskie przejeto w quenyi jako Mahan, l.mn. Mahani
machallâm - wlasciwie jedno z siedzen Valarow w Kregu Przeznaczenia, zrodlo quenejskiego mahalma "tron" (WJ s. 399, por. NP ss. 305, 317)
mâchan - przypuszczalnie znaczy "wladza, wladcza decyzja" (WJ s. 399). Zrodlo quenejskiego Mahan, [oznaczajacego] jednego z osmiu naczelnych Valarow, chociaz powszechniejsze bylo tlumaczenie Aratar. Element w Mâchananashkad "Krag Przeznaczenia", przystosowane do quenyi jako Mahanaxar lub tlumaczone jako Rithil-Anamo (WJ s. 401)
Mânawenûz - "Blogoslawiony, (najblizszy) w zgodzie z Eru". W quenyi uproszczone i zredukowane dalo Manwe (WJ s. 399)
mirub - "wino", element wystepujacy tez w mirubhôzê- (przypuszczalnie poczatek dluzszego slowa) = quenejskie miruvore, miruwor, nazwa specjalnego wina lub kordialu, oddane jako "miod" w tlumaczeniu Namarie we WP, gdzie to slowo sie pojawia (yeni ve linte yuldar avanier...lisse- miruvoreva, "dlugie lata minely jak szybkie lyki slodkiego miodu" (WP II.8). Mozliwe ze to slowo przejeto poczatkowo jako *miruvoze, co przeszlo w miruvore w dialekcie noldorinskim (z regularna zmiana z > r). W jezyku Vanyarow pozostaloby *miruvoze. RGEO s. 69 potwierdza ze miruvore jest "slowem wywodzacym sie z jezyka Valarow, nazwa ktora nadali napojowi ktory lano na ich swietach".
nashkad - (lub anashkad?) element probnie wyodrebniony z Mâchananashkad i mozliwie znaczacy "pierscien", por. w Czarnej Mowie nazg.
Naechaerra - (w zrodle z malej litery) oryginalne imie valarinskie przyjete w quenyi jako Nahar, kon Oromego, przypuszczalnie onomatopeiczne ze wzgledu na jego rzenie (WJ s. 401).
Oshoshai, Oshshai - imie przypuszczalnie oznaczajace "Pieniacy sie", przejete przez quenejski jako Ossai > Osse, w sindarinskim Yssion, Gaerys (WJ s. 400)
rushur - "ogien" (tez urush, WJ s. 401).
shata - "wlosy na glowie", tez ashata (WJ s. 399)
shebeth - (sic, nie **shebeþ ) "powietrze" (WJ s. 401)
tulukha(n) - "zolty" (WJ s. 399). Przystosowane do quenyi Vanyarow jako tulka.
Tulukhastâz - (sic - czytaj Tulukhashtaz?), przypuszczalnie zlozenie zawierajace tulukha(n) "zolty" i (a)shata "wlosy na glowie", stad "zlotowlosy" (WJ s. 399)
Tulukhedelgorûs - valarinska nazwa Laurelinu, etymologia nie podana, ale slowo zapewne zawiera forme slowa tulukhan(n) "zolty" (WJ s. 401)
ulu, ullu - "woda" (WJ ss. 400, 401). W Ulubôz, Ullubôz.
Ulubôz, Ullubôz - imie zawierajace ulu, ullu "woda", przyjete w quenyi jako Ulmo i interpretowane w etymologii ludowej jako "Wylewajacy" (WJ s. 400)
urush - "ogien" (tez rushur, WJ s. 401).

(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights reserved.

Polski przeklad (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.