Mowe Telerich z Amanu uwazali niektorzy za dialekt quenyi, ale sami Teleri uznawali ja za odrebny jezyk, lindalambe albo "mowe Lindarow". W Amanie mowiacy telerinskim przewyzszali liczba mowiacych quenya Vanyarow i Noldorow, ale Teleri i ich jezyk nie mial odegrac znaczacej roli w historii Ardy. Telerinski i quenya byla zapewne jezykami obustronnie zrozumialymi, ale ich fonologia roznila sie znacznie, przy czym telerinski byl o wiele bardziej konserwatywny niz quenejski (O Finarfinie, mowiacy noldorska quenya, mowi sie ze nauczyl sie telerinskiego, co wyraznie oznacza ze byl to jezyk znaczaco rozny od jego wlasnego - NO s. 229). Telerinski z Amanu byl najlepiej zachowanym potomkiem wspolnego telerinskiego, jezyka ktorym mowili Teleri w czasach Wielkiego Marszu z Kuivienen i w Beleriandzie, zanim wielu z Trzeciego Klanu udalo sie za Morze. W samym Srodziemiu wspolny telerinski wydal nandorinski i sindarinski.
W przynajmniej jednym wypadku slowo telerinskie przeniesiono do queny. Potomek w prostej linii pierwotnoelfickiego *keyelepe "srebro" przeszedl jako telpe (lub telepi) do telerinskiego i tyelpe do quenyi. Niemniej jednak "w quenejskim forma [telerinska] telpe stala sie zwyczajowa, poprzez wplyw telerinskiego, Teleri bowiem cenili srebro nad zloto, a ich zrecznosc w kowaniu srebra cenili nawet Noldorowie. Tak wiec czesciej uzywano nazwy Telperion niz Tyelperion jako nazwy Bialego Drzewa Valinoru" (NO s. 266).
Podczas gdy quenejski uwaza sie za jezyk najmniej zmieniony od czasow oryginalnego jezyka wymyslonego przez elfy w Kuivienen, wydaje sie ze zaszczyt ten nalezy sie faktycznie telerinskiemu, przynajmniej rzecz biorac fonologicznie. Fonologia telerinskiego jest w wielu przypadkach bardzo konserwatywna. Dla przykladu, poczatkowa zbitka *sp z pierwotnoelfickiego pozostala niezmieniona, jak w spanga "broda" z rdzenia SPANAG. Zaden inny jezyk eldarinski procz nandorinskiego nie zachowal tej zbitki; i sindarinski i quenya zmienily ja na f. Podczas gdy quenejski zmienil poczatkowe b i d na v i l (a czasami n), odpowiednio, dzwieki te pozostaly niezmienione w telerinskim: Bala odpowiadalo quenejskiemu Vala (pierwotne *Bálâ), delia "isc" quenejskiemu lelya (pierwotne *del-ja, WJ s. 360). D po spolglosce przechodzilo w r w quenejskim, ale w telerinskim pozostawalo bez zmian; pierwotne *awada "stad" dalo quenejskie oar i telerinskie avad. Wewnatrzslowna zbitka *kt rowniez pozostala niezmieniona, podczas gdy w quenyi przeszla w ht (por. telerinskie hekta "odrzucac" z quenejskim pokrewnym slowem hehta). Slowo gáialá "okropny, straszny" zawiera absolutnie unikalny przyklad dlugiej samogloski na koncu wyrazu (takie samogloski bywaly czeste w pierwotnym jezyku), ktora zachowala sie w pozniejszym jezyku eldarinskim; pierwotne *gâyalâ (moja rekonstrukcja). W quenyi samogloski takie ulegly skroceniu, w sindarinskim zostaly stracone. Mimo to wydaje sie ze dlugie koncowe samogloski normalnie ulegaly w telerinskim skroceniu, tak samo jak w quenyi, por. aráta, nie *arátá z pierwotnego *arâtâ "szlachetny" (PM s. 363).
Glowne zmiany fonologiczne to zmiana (we wspolnym telerinskim) KW na P (Pendi > Quendi) oraz uproszczenie poczatkowych *ñg oraz *mb do g i b (poczatkowe *nd zapewne przeszlo w d, jak w sindarinskim, ale nasz maly korpus nie zawiera takiego przykladu). Quenejski uproscil te zbitki do ñ < n oraz m (telerinskie golodo rowna sie quenejskiemu Ñoldo, Noldo, pierwotne *ngolodo; telerinskie bar "dom" = quenejskie mar, pierwotne *mbar). Telerinski uproscil poczatkowe *ny do n, por. telerinskie nelli *"spiewacy" z quenejskim nyedli (w Fallinelli). Pierwotne *ky przeszlo w t, prawdopodobnie via ty, ciagle zachowane w quenyi. Sekwencja *dl najwidoczniej zasymilowala sie do ll, *edlo (WJ s. 363) przeszlo w Ello. Zauwazyc mozna iz w slowie engole "madrosc" (rdzen NGOL) samogloska e wyksztalcila sie przed wyraznie sylabicznym ñ w quenejskim ta samogloska bylo i (ingole, WJ s. 383, por. PM s. 360; por. tez telerinskie endo z quenejskim indyo, oba z rdzenia NGYO). Pierwotne poczatkowe *w przeszlo w v, np. vilverin "motyl" z rdzenia WIL; porownaj przedrostek vo-, pochodzacy do WO. Ta sama zmiana wystapila miedzy samogloskami, *kawâ "dom" (moja rekonstrukcja) dalo kava (quenejskie koa - przejscie *áwa, *áua w oa nie nastapilo w telerinskim). Wedlug WJ s. 367 "v pozostalo dzwiekiem w" - to znaczy ze nie nastapila zadna prawdziwa zmiana, ale tylko iz roznia sie reprezentacje /w/ w regulach pisowni pierwotnoquenejskiego i telerinskiego? Cos pomiedzy spolgloska i samogloska, polsamogloska /w/ przeszla w pelna samogloske u; porownaj quenejskie Olwe, vanwa z telerinskim Olue, vanua. Podobnie pierwotne *y (pisane j przez Tolkiena) przeszlo w i, pierwotne *delja "isc" dalo della (w kontrascie do quenejskiego lelya). Imie Findo "Thingol" sugeruje ze telerinskim odbiciem pierwotnego *th bylo f, przynajmniej na poczatku wyrazu: slowo bredele "drzewo buku" z BERETH zdaje sie zaznaczac ze po samoglosce *th przechodzilo raczej w d - czy w tej pozycji wszystkie bezdzwieczne spolgloski warte nieaspirowane przechodzily w dzwieczne zwarte w tej pozycji? Poczatkowe *ph przeszlo w f, jak w ferne z PHEREN, tak wiec rdzenie w rodzaju THIN i PHIN musialy ulec w telerinskim zlaczeniu.
Kwestia synkopy: dnia 12 XII 1972 (bardzo pozno = bardzo godne zaufania) Tolkien napisal do Richarda Jeffreya: "Masz oczywiscie racje widzac iz [quenejskie i sindarinskie] slowa oznaczajace 'srebro' wskazuja na oryg[inalna forme] *kyelepê : quenejskie tyelpe (z regularna synkopa drugiego e), sindarinskie keleb i telerinskie telepi (w tel[erinskim]) synkopa drugiej samogloski w sekwencji dwoch krotkich samoglosek tej samej jakosci nie byla regularna, ale wystepowala w slowach znacznej dlugosci, takich jak Telperion)" (Listy, s. 346). Zarowno zgadza sie to i zaprzecza materialowi z o wiele wczesniejszych Etymologii z okresu poznych lat trzydziestych. Pod rdzeniem NGOL znajdujemy niezsynkopowana forme golodo jako telerinskie slowo oznaczajace Noldo (pierwotne ñgolodô, PM s. 360; WJ s. 383). W Etymologiach jednakze telerinskie slowo oznaczajace "srebro" podane jest jako telpe (TYELEP/KELEP), a nie telepi. W eseju Quendi and Eldar z okolo 1960 telerinskie slowo oznaczajace Noldo podane jest w zsynkopowanej formie goldo (WJ s. 383), nie golodo. Musimy przyjac powyzsza bardzo pozna informacje z Listow i odrzucic forme goldo, tym bardziej ze niezsynkopowane golodo pojawia sie ponownie w eseju napisanym nie wczesniej niz 1960 (PM s. 360). Niemniej, zlozenia goldogrin oraz goldolambe jako telerinskie okreslenia quenyi moga pozostac, bedac "slowami znacznej dlugosci", tak ze golodo skraca sie, tak samo jak telepi [skraca sie] w nazwie Telperion. Zauwaz ze telerinskie imie Galadrieli brzmialo Alatariel, i zostalo jej nadane przez jej telerinskiego ukochanego Teleporno/Keleborna, a zsynkopowalo sie do Altariel po przystosowaniu do quenyi (chociaz prawidlowa quenejska forma brzmialaby Ñaltariel, PM s. 347). Wiekszosc dowodow wiec popiera teze iz slowa telerinskie nie ulegaly zwykle synkopie.
Liczba mnoga: zakonczenie mnogie brzmialo zapewne -i we wszystkich przypadkach: el "gwiazda", l.mn. eli; ello "elf, Elda", l.mn. elloi. Quenejski posiada takie samo zakonczenie, jak w slowach Quendi, Teleri, ale zakonczenie -r przewaza w przypadku rdzeni konczacych sie na inne samogloski niz e, jak w slowach Valar, Noldor. Telerinski uzywa -i takze w przypadku takich rdzeni; porownaj quenejskie Lindar z telerinskim Lindai. Wedlug PM s. 402 mnogie zakonczenie -r bylo innowacja ktora powstala po raz pierwszy w quenyi Noldorow i zostala pozniej przejeta przez Vanyarow, ale najwiodczniej nigdy nie dostala sie do telerinskiego. Telerinski byc moze uzywal -i takze w formach liczby mnogiej czasownikow: el sila "gwiazda swieci", *eli silai "gwiazdy swieca".
Zakonczenia przypadkow: telerinski mial to samo zakonczenie dopelniacza co quenya, -o. Byl on "szerzej uzywany niz w czystym quenejskim, tj. w wiekszosci przypadkow w ktorym angielski uzylby koncowki -s, albo slowa of". W odroznieniu od systemu quenejskiego -o nie przeszlo w -on w liczbie mnogiej (przypuszczalnie dodawano je po prostu do rdzenia liczby mnogiej na -i, tak ze dop. l.mn. od el brzmial *elio). Zakonczenie allativusa -na (quenejskie -nna) zostalo poswiadczone w slowie lumena z telerinskiego odpowiednika elen sila lumenn' omentielvo: el sila lumena vomentienguo. Por. -na sindarinskiego Tuorna *"do Tuora".
Czasowniki: znamy tylko kilka. Czas przeszly slowa delia - "isc" podano jako delle, utworzony najwidoczniej bezposrednio z rdzenia del-; quenejskie czasowniki o wzorze (C)VC takze tworza swoj czas przeszly zakonczeniem -le gdy ostatnia spolgloska jest l, np. wil "leciec", wille "polecial"). Czas terazniejszy oznacza zapewne zakonczenie -a, jak w síla "swieci", identyczne z forma quenejska. Tak jak w quenyi podstawowe rdzenie czasownikow wydluzaja, jak sie zdaje, swoja samogloske rdzeniowa w czas terazniejszym; stad forma jest síla, nie **sila (rdzen SIL). Quenejskie zakonczenie czasu przeszlego -ne jest prawidlowe prawdopodobnie i wtelerinskim, tak ze czas przeszly slowa hekta "odrzucac" to *hektane (quenejskie hehta-, hehtane), ale zakonczenia tego nie poswiadczono w naszym malym korpusie. Czas przeszly dokonany (bardzo nieregularnego) czasownika auta- "odchodzic" podano jako avánie, co sugeruje ze sztuczka z dolaczanie przedrostka do samogloski rdzeniowej jako dodatkowego znacznika dokonalnosci uzywana jest w telerinskim tak samo jak w quenyi. Formy trybu rozkazujacego maja najwidoczniej zakonczenie -a, jak w quenejskim (ela! "zobacz!").
Zaimki: znamy jeden zaimek nieosobowy pen "ktos, jakas osoba". Zakonczenie zaimkowe -n "ja", znane takze z quenyi, widoczne jest w slowie aban "odmawiam". Poswiadczono dwa zakonczenia dzierzawcze: -ria "jego" w kavaria *"jego dom" (WJ s. 369) oraz *-ngua "nasz" (liczba podwojna wlaczeniowa), poswiadczone tylko z zakonczeniem dopelniacza -o w vomentieguo "naszego spotkania" (WJ s. 407). Zakonczenie -ria zawiera w sobie najprawdopodobniej takze znaczenie "jej", tak samo jak quenejskie -rya. Konstrukcji z zakonczeniami dzierzawczymi uzywano czesto zamiast zakonczenia dopelniacza w przypadku pojedynczego posiadacza: "dom Olwego" wyrazonoby zwykle jako kavaria Olue "dom jego, Olwego" zamiast kava Olueo. Podobna konstrukcja jest rowniez prawidlowa w quenejskim. Zwiazki dopelniaczowe mozna bylo takze wyrazic samym szykiem wyrazow: kava Olue lub (starsze) Olue kava - ale takie konstrukcje byly zapewne mniej powszechne.
Derywacja: przymiotnikowe zakonczenie -ia widoczne jest w arpenia, przymiotniku pochodzacym od rzeczownika arpen "szlachetny (czlowiek)". Zakonczenie -ima "-alny", dobrze znane z quenyi, wystepuje w slowie abapetima "nie do wypowiedzenia, niewypowiadalny".
Szyk elementow w zlozeniach: w PM s. 346 informuje sie nas iz "porzadek elementow w zlozeniach, zwlaszcza nazwach wlasnych, pozostal calkiem swobodny we wszystkich trzech jezykach eldarinskich [quenyi, telerinskim, sindarinskim - czyzby Tolkien zapomnial o nandorinskim?], quenya jednak preferowala (starszy) szyk w ktorym rdzenie przymiotnikowe pojawialy sie z przodu, podczas gdy w sindarinskim i telerinskim elementy przymiotnikowe czesto wystepowaly na drugim miejscu, zwlaszcza w pozno utworzonych nazwach, zgodnie ze zwyklym umiejscawianiem przymiotnikow w normalnym toku mowy tych jezykow". Z tego powodu nazwy telerinskie byly czasem latwiejsze do zsindarynizowania niz czysto quenejskie, jak Findarato i Angarato (z elementem przymiotnikowym arato [patrz arata w liscie slow] na koncu), ktore w sindarinskim przeszly w Finrod i Angrod.
Dlugie samogloski oznaczono akcentami; w zrodlach uzywa sie makronow. Nie uzyto tutaj dierezy; w zrodlach oznacza ona kilka koncowych e w slowach z PM (Alatárielle, rielle, Olwe), ale nie uzywa jej sie w slowach telerinskich gdzie indziej. W PM s. 365 mowi sie ze telerinski posiadal "duzy zasob slow zwiazanych z morzem", jak moznaby sie spodziewac po jezyku Morskich Elfow, ale w naszym malym korpusie znajduje sie ich bardzo niewiele.
aba - przedrostek oznaczajacy cos zakazanego: abapétima "niewymawialny"
(WJ s. 371)
abá - "nie [rob]!" (WJ s. 371)
aban - "odmawiam, nie chce" (WJ s. 371)
aipen - "jesli ktokolwiek" (WJ s. 375, por. 372)
alata - "promienienie, blyszczace odbicie" (PM s. 347)
alpa - "labedz" (ALAK, NO s. 265)
anga - "zelazo" PM s. 367
arpen - "szlachetny (czlowiek)"; arpenia odpowiada przymiotnikowi
*"szlachetny" (WJ s. 375)
Alatáriel, Alatárielle - "Galadriela", "panna uwienczona girlanda
jasnych promieni" (alata+rielle) (PM s. 347, NO s. 266)
Angaráto - "Angrod" (PM s. 346)
aráta - "szlachetny" (najwidoczniej uosobione aráto w Angaráto, Findaráto) -
PM s. 363
au - takze avad, "z, stad" jako przedrostek czasownikow (WJ s. 367 por. 365)
Audel - "elf ktory odszedl ze Srodziemia" l.mn. Audelli (WJ s. 364,
por. 360, 376)
auta - "odejsc". Czas przeszly váne oraz przeszly dokonany avánie
w bardziej abstrakcyjnym sensie "zgubic sie", vante i avantie w
konretnym znaczeniu "odejsc"; imieslow czasu przeszlego vanua (WJ s. 367,
por. 366)
avad - *"z, stad" (WJ s. 367, por. 366)
avánie - patrz auta
avantie - patrz auta
bá - okrzyk odmowy: "nie chce" lub "nie [rob]" (WJ s. 371)
Bala - "Vala" (BAL)
bar - *"dom", wydorebnione z Hekulbar, Hekellobar
Baradis - "Varda" (zmienione przez Tolkiena z Barada) - BARAD, BARATH
belca - "ogromny, nadmierny" (BEL, tam pisany belka, ale litery k uzywano
we wszystkich slowach w Quendi and Eldar we WJ)
belda - "silny" (BEL)
belle - "sila (fizyczna)"
branda - "wysoki, szlachetny, czysty" (BARAD)
bredele - "drzewo buku" (takze ferne, BERETH)
búa - "sluzyc" (BEW)
búro - "wasal" (BEW)
delia - "isc, postepowac", czas przeszly delle, WJ s. 364
él - "gwiazda", l.mn. *éli. Por. powitanie él síla lúmena vomentienguo
"gwiazda swieci nad godzina naszego spotkania" (WJ s. 362, 407)
ela! - *"patrz!", wykrzyknik rozkazujacy, kierujacy wzrok na jakis
faktycznie widoczny obiekt (WJ s. 362)
elen l.mn. elni - "gwiazda", archaiczne i poetyckie (WJ s. 362)
Ella - okazjonalny wariant Ello, uzywany "w pozycji quasi-przymiotnikowej
(np. jako pierwszy element w luznych lub dopelniaczowych zlozeniach),
jak Ellálie "lud elfow" (quenejskie Eldalie) - WJ s. 362, 375
Ello - quenejskie Elda, Wysoki Elf (l.mn. Elloi, WJ s. 376). Por. Ella,
Ellalie (WJ s. 364, 375)
endo - "wnuk, potomek" - NGYO/NGYOM
engole - "madrosc" (uzywana najczesciej na okreslenie szczegolnej
"madrosci" posiadanej przez Noldorow) - WJ s. 383
epe - "powiedzial, mowi" - slowo wprowadzajace cytaty, bez formy
czasowej (WJ s. 392)
eve - "osoba, ktos (nienazwany)" (PM s. 340)
Fallinel - "elf telerinski", l.mn. Fallinelli (NYEL)
felga - "jaskinia" (PHELEG, z ktorego to rdzenia pochodzi takze
sindarinskie nazwanie Felagund, ale Tolkien tlumaczyl je pozniej jako
pozyczke z krasnoludzkiego, co zapewne usunelo PHELEG i wszystkie slowa
od niego pochodzace)
ferne - "buk" (takze bredele) (PHER/PHEREN)
Findaráto - "Finrod" (PM s. 346)
Findo - "Thingol" (THIN)
gáia - "przerazenie, wielki strach" (PM s. 363)
gáialá - "okropny, ohydny" (PM s. 363 por. 347)
gaiar - "Morze" (PM:363)
glada - "smiech" - PM s. 359 por. 343
gole - "dlugie studia" - (WJ s. 383)
Goldorin, Goldolambe - *"jezyk Noldorow" = quenya, WJ s. 375
golodo - "Noldo" (NGOL), PM s. 360 (zsynkopowana forma goldo wystepujaca w
WJ s. 383 uzywana tylko w zlozeniach)
heka! - "odejdz, odsun sie!" (WJ s. 365 por. 364)
heko - przyslowek i przyimek "pomjajac, nie liczac, wylaczajac,
z wyjatkiem" (WJ s. 365, por. 364)
hekta - "odrzucic, opuscic" (WJ s. 365)
Hekello - "elf [Ello] ktory zostal w Beleriandzie", *"Sinda", l.mn,
Hekelloi (WJ s. 365, 376)
Hekulbar, Hekellubar - "Beleriand", doslownie "dom Hekello[i]" (WJ s. 365)
hekul, hekulo - "ktos zagubiony lub porzucony przez przyjaciol, wyrzutek,
wygnaniec, wyjety spod prawa" (WJ s. 365)
ho - "z" (przedrostek czasownikowy; WJ s. 369 por. 368)
kan - "zawolac, wykrzyknac" albo "wezwac lub nazwac kogos" (PM s. 362)
káno - "herold" (PM s. 362)
kava - "dom" (WJ s. 369)
Kalapendi - quenejskie Calaquendi, Elfy Swiatla (WJ s. 362)
kiriáran - "krol-marynarz", zapewne zlozenie *kiria "statek" i *aran
"krol" (quenejskie, kirya, aran) - PM s. 341
ilpen - "kazdy" (WJ s. 375 por. 372)
lambe - "jezyk" (wyodrebnione z lindalambe) - WJ s. 371
Lindai - *"Spiewacy", nazwa Telerich na ich samych, quenejskie Lindar.
L.p. *Linda (WJ s. 382)
Lindalambe - *"jezyk Lindarow" = telerinski (WJ s. 371)
Lindárin - *"lindarinski" = telerinski (WJ s. 371)
lúme - "godzina", poswiadczone tylko w formie allativusa lúmena (WJ s.
407)
Moripendi - quenejskie Moriquedni, Ciemne Elfy, ale nieuzywane przez
Telerich wzgledem ich eldarinskich pobratymcow w Srodziemiu (Sindarow
i Noldorow), tak wiec w telerinskim termin ten musial oznaczac Avarich
(WJ s. 362, 371)
nelli - *"spiewacy", wyodrebione z Fallinelli. L.p. *nel? *nelle?
-o - zakonczenie dopelniacza (WJ s. 369)
Olue - "Olwe" (ale PM s. 357 podaje Olwe) - WJ s. 369
pár - "piesc" - PM s. 318
pen - "ktos, jakas osoba" (jako zaimek), takze -pen "w kilku starych
zlozeniach" (WJ s. 362)
Pendi - quenejskie Quendi, w telerinskim uzywane tylko w l.mn., "uczone
slowo historykow" (WJ s. 375). "Medrcy noldorinscy zapisali iz slowa Pendi
uzywali Teleri tylko w swych najwczesniejszych dziejach, poniewaz
uwazali ze oznacza ono 'biedni, z brakami' (*PEN), odnoszac sie do
ubostwa i ignorancji pierwszych elfow" (WJ s. 408)
pet - rdzen "mowic", poswiadczony tylko w abapétima "niewypowiedzialny"
ría "wieniec, girlanda" (PM s. 347)
rielle (-riel ) - "panna uwienczona [swiateczna] girlanda" (PM s. 347)
síla "swieci", czas terazniejszy (WJ s. 407)
Soloneldi - "Teleri" (=Fallinelli) (SOL)
spalasta - "pienic sie, burzyc" (PHAL/PHALAS)
spanga - "broda" (SPANAG)
spania - "chmura" (SPAN)
telepi - "srebrny" (Listy s. 346, ale Etymologie (KYELEP/TELEP) oraz
PM s. 356 podaja telpe)
Teleporno - "Srebrnowysoki" - sindarinskie Keleborn (PM s. 374, por. NO s.
266)
Telperimpar - "Srebrna Piesc" - sindarinskie Kelebrimbor (PM s. 318)
Telperion - Biale Drzewo Valinoru (Listy s. 346, NO s. 266)
trumbe - "tarcza" (TURUM)
ulga - "ohydny, straszny" (ULUG)
ulgundo - "potwor, zdeformowane i straszne stworzenie" (ULUG)
váne - patrz auta
vante - patrz auta
vanua - "odeszly, zgubiony, nieosiagalny, znikly, martwy, przeszly,
miniony" (WJ s. 367, por. 366)
vilverin - "motyl" (WIL)
vo, vo - przedrostek uzywany w slowach okreslajacych spotkanie, zetkniecie
sie lub polaczenie dwoch rzeczy lub osob: vomentie *"spotkanie (dwoch)";
patrz él (WJ s. 367)
vola - "dluga plaska fala" (PM s. 357)
(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights
reserved.
Polski przeklad (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.
Data ostatniej modyfikacji (Last modified): 1997.10.06.
