W drugim rozdziale Silmarillionu dowiadujemy sie ze jak tylko Aule
uczynil Siedmiu Ojcow Krasnoludow, "zaczal uczyc krasnoludy jezyka
ktory dla nich ulozyl". Ich wlasna nazwa ich jezyka bylo khuzdul,
co zapewne znaczy po prostu "krasnoludzki", a krasnoludy zwaly siebie
samych Khazadami (liczba pojedyncza moze faktycznie byc *Khuzd). Czytamy
ze "wedlug legend ich protoplasta, Vala Aule, uczynil to [ten jezyk]
dla nich i nauczyl go Siedmiu Ojcow zanim polozyl ich spac az przyjdzie
czas na ich przebudzenie. Po owym przebudzeniu jezyk ten (jak wszystkie
jezyki i wszystko inne na Ardzie) zmienialy sie w czasie, i w roznych
kierunkach w oddalonych od siebie siedzibach. Ale zmiana ta byla tak
wolna, a rozbieznosc tak mala ze nawet w Trzeciej Erze porozumiewanie
sie miedzy wszystkimi krasnoludami w ich jezyku bylo latwe. Jak mowili,
zmiany w khuzdulskim w porownaniu ze zmianami w jezyku elfow, a jeszcze
bardziej z jezykami ludzkimi, byly 'jak scieranie sie twardej skaly
w porownaniu z topieniem sie sniegu'" (PM s. 323). Rowniez Pengolodh
komentuje "tradycje ktora posiadaja... ze Aule wymyslil dla nich ich
jezyk w ich poczatkach, i dlatego niewiele sie on zmienia" (WJ s. 402).
Dla kontrastu jezyk migowy, ktory ulozyly dla siebie krasnoludy, tak
zwany inglishmêk, byl bardziej podatny na zmiany.
Ale, mimo dobrego zachowania, khuzdulskiego rzadko uczyl sie ktos
inny niz same krasnoludy. Elfy nie byly szczegolnie nim zainteresowane
i nie mialy dobrego zdania o krasnoludzkim tak czy owak: "Nie mogly
zrozumiec ni slowa z jezyka Naugrimow [krasnoludow], ktory dla ich
uszu byl szorstki i niemily, a niewielu sposrod Eldarow w ogole opanowalo
go biegle" (Silmarillion, rozdz. 10). Nawet sam Tolkien przytacza jako
fakt ze "krasnoludzki byl i skomplikowany i kakofoniczny. Nawet wczesni
elficcy filolodzy go unikali" (Listy s. 31). Ale nawet gdy ktos faktycznie
chcial nauczyc sie khuzdulskiego, same krasnoludy byly bardzo niechetne
go wyszkolic. Ich wlasny jezyk byl "sekretem ktorego chetnie nie ujawniali,
nawet przyjaciolom (WP, Dodatek F). Jedna z teorii jest to, iz czuli ze
khuzdulski nalezal wylacznie do ich wlasnej rasy, i ze nikt inny nie
mial prawa go rozumiec. Gdy chcieli komunikowac sie z innymi rasami
dla celow handlowych, woleli o wiele bardziej nauczyc sie jezyka tych
drugich niz nauczac khuzdulskiego - nawet jesli druga strona wyrazala
taka chec. Tylko dwa czy trzy razy we wszystkich dlugich erach Srodziemia
krasnoludy z wlasnej checi nauczyly swojego jezyka kogos z obcej rasy.
W Pierwszej Erze, gdy Rod Hadora po raz pierwszy przybyl do Beleriandu
ze wschodu i spotkal Dlugobrodych, powstala miedzy obydwoma rasami
szczegolna przyjazn, poniewaz ci ludzie, wycwiczeni jezdzcy, mogli
zaoferowac krasnoludom pewna ochrone przed orkami. Wtedy krasnoludy
faktycznie "nie byly niechetne nauczyc swojego wlasnego jezyka ludzi
z ktorymi szczegolnie sie przyjaznili, ale ludzie uznali go za trudny
i wolno uczyli sie wiecej niz osobnych slow, wiele z ktorych przyjeli
i przeniesli do swojego wlasnego jezyka" (PM s. 303. Zdaje sie jednak ze
khuzdulski wplynal nawet na podstawowa strukture adunaickiego, jezyka
pochodzacego od mowy wczesnych Edainow). Elfickie zainteresowanie
khuzdulskim w Pierwszej Erze bylo slabe, ale istnial przynajmniej jeden
wyjatek: "Kurufin byl najbardziej zainteresowany obcym jezykiem
krasnoludow, jako jedyny z Noldorow zdobywajac ich przyjazn. To wlasnie
od niego medrcy uzyskali taka wiedze jaka mogli o khuzdulskim" (PM s.
358). Przynajmniej jedno khuzdulskie slowo przedostalo sie do
sindarinskiego: kheled "szklo", ktore w jezyku Szarych Elfow pojawia sie
jako heledh (patrz Silm. Dod., haslo khelek-). Khuzdulskie slowo khazad
"krasnoludy" przystosowano w quenyi jako kasar "krasnolud" i w sindarinskim
jako hadhud (rase krasnoludow zwano Hadhorin, WJ s. 388). I odwrotnie,
krasnoludy pozyczyly, jak sie zdaje, co najmniej jedno slowo z
sindarinskiego: kibil "srebro" musi byc pokrewne sindarinskiemu keleb.
O wiele pozniej, w Drugiej Erze, krasnoludy niechetnie pozwolily kilku
elfom nauczyc sie nieco khuzdulskiego z czystego zamilowania do nauki:
"Zrozumieli i poszanowali bezinteresowny ped do wiedzy, a niektorym
z pozniejszych noldorskich medrcow pozwolono nauczyc sie wystarczajaco
duzo z ich lambe [aglab - jezyk w quenyi i khuzdulskim] i ich
inglishmêk [kodu migowego] by zrozumiec ich systemy". Pengolodh,
medrzec z Gondolinu, mial, jak sie mowi, "mieszkac przez czas jakis
miedzy krasnoludami z Kasarrondo [Khazad-dumu]" (WJ s. 395-396). Ci
pozniejsi medrcy przejawiali najwidoczniej mniej arogancka postawe niz
ich koledzy z poprzedniej ery, ktorzy z wyjatkiem Kurufina umyslnie
"unikali" khuzdulskiego (Listy s. 31).
W jednym punkcie jednakze krasnoludy byly zawsze "sztywno tajemnicze...
Z powodow ktorych ani elfy ani ludzie nigdy w pelni nie zrozumieli nie
ujawnialy zadnych osobistych imion istotom z innych rodow, ani pozniej,
gdy zdobyli sztuke pisania, nie pozwolili nigdy na ich zapisywanie
czy rycie. Przybierali wiec imiona, pod ktorymi znani byli swoim
sojusznikom, w formach ludzkich" (PM s. 304). Dodatek F w WP to potwierdza:
"Ich wlasnych tajemnych i 'wewnetrznych' imion, ich prawdziwych imion,
krasnoludy nigdy nie ujawnialy nikomu z obcej rasy. Nie pisaly ich
nawet na nagrobkach". Stad imiona Balin i Fundin, ktore wystepuja
w khuzdulskim kontekscie na plycie na grobie Balina, nie sa khuzdulskie.
Sa to imiona ludzkie, po prostu zastepcze, ktorych Balin i jego ojciec
Fundin uzywali w obecnosci nie-krasnoludow.
W rozdziale 20 Silmarillionu podano nam jedno krasnoludzkie imie, Azaghal,
imie krasnoludzkiego wladcy Belegostu. Byc moze jest to tytul lub
przydomek, a nie jego prawdziwe "wewnetrzne imie". Sugerowano ze
znaczy ono "wojownik", bedac pokrewnym numenorejskiemu czasownikowi
azgara "wojowac" (SD s. 439). Wystepuje tez imie Gamil Zirak, imie
krasnoludzkiego rzemieslnika, mistrza Telchara z Nogrodu (NO s. 76).
Byc moze jest to jeszcze jeden przydomek, lub imie to przedostalo sie
do nie-krasnoludow przez przypadek, ku jego wielkiemu i trwalemu zalowi.
Z drugiej strony, Male Krasnoludy najwidoczniej nie probowaly ukrywac
swoich khuzdulskich imion. W rozdziale 21 Silmarillionu Maly Krasnolud
Mim chetnie zdradza Turinowi nie tylko swoje wlasne imie, ale takze
imiona swoich synow: Khima i Ibuna. Byc moze taka szokujaca niedyskrecja
byla jedna z rzeczy za ktora Malych Krasnoludow nienawidzily zwykle
krasnoludy.
Niemniej krasnoludy nie uwazaly ujawniania nazw miejscowych za niewlasciwe.
Gimli z wlasnej inicjatywy mowi Druzynie jak krasnoludy nazywaly
gory nad Moria i sama Morie: "Znam je i ich imiona, bo pod nimi lezy
Khazad-dum, Kopalnia Krasnoludow... Tam w dali stoi Barazinbar, Czerwony
Rog... a za nim sa Srebrna Igla i Chmurna Glowa... ktore zwiemy Zirakzigil
i Bundushatûr" (WP II.5). Krasnoludy niekoniecznie musialy sie
obrazac jezeli inni znali kilka khuzdulskich nazw miejscowych. Gdy
Gimli przybyl do Lorien, ciagle zly poniewaz elfy zrazu wymagaly od niego
zawiazanych oczu, Galadriela powiedziala mu "Ciemne sa wody Kheled-zaram,
i zimne sa zrodla Kibil-nala, i piekne byly wielokolumnowe sale Khazad-dumu
w Dawnych Dniach, przed upadkiem poteznych krolow pod kamieniem". Mowi sie
nam, ze "krasnolud, slyszac nazwy podane w jego wlasnym starodawnym jezyku,
popatrzyl w gore i spotkal jej oczy; i zdawalo mu sie ze popatrzyl nagle
w oczy wroga i znalazl tam milosc i zrozumienie. Dziw ogarnal jego twarz,
a potem usmiechnal sie w odpowiedzi" (WP II.7). Wczesniej w Pierwszej Erze
Maly Krasnolud Mim rzekl o gorze na ktorej mieszkal ze "Amon Rudh zwa
teraz ta gore, odkad elfy zmienily wszystkie nazwy" - sugerujac iz go
to irytowalo.
W kwestii khuzdulskiego Tolkien zaznacza ze "jezyk ten zostal naszkicowany
w pewnych szczegolach struktury, jakkowiek z bardzo malym slownictwem"
(PM s. 300). Powstal najzapewniej w latach trzydziestych. Khuzdulskie
nazwy Khazaddum i Gabilgathol pojawiaja sie w wariancie wczesnego
Silmarillionu; patrz LR s. 274. Tutaj znajdujemy takze Khuzud jako nazwe
krasnoludow na ich wlasna rase, pozniej zmieniona na Khazad. Nazwa
Khazaddum Tolkien najpierw opatrzyl Nogord, a nie Morie. Christopher
Tolkien komentuje: "Khazaddum to pierwsze pojawienie sie tej slawnej
nazwy. Interesujacym jest zauwazenie iz istniala ona - ale jako krasnoludzka
nazwa Nogrodu - juz w tym czasie. Pozniej krasnoludzka nazwa Nogrodu
bylo Tumunzahar (...) Gabilgathol, teraz pojawiajace sie po raz pierwszy,
pozostalo krasnoludzka nazwa Belegostu" (LR s. 278).
O jezyku krasnoludzkim mowi sie nam ze "strukturalnie i gramatycznie
roznil sie znacznie od wszystkich innych jezykow Zachodu w tym okresie"
(PM s. 316-317). Wydaje sie ze szeroko uwazano go za przyslowiowy
"trudny jezyk", taki za jaki dzisiaj wielu Europejczykow uwaza chinski.
Fonologia byla w pewnym sensie szczegolna, w porownaniu z innymi
wspolczesnymi jezykami. Istnialy co najmniej dwie spolgloski zwarte
aspirowane, kh i th, tj. t i k plus h (zauwaz ze kh i th nie oznaczaja
tutaj niemieckiego ach-Laut i th jak w ang. thin, jak czesto w pisowni
Tolkiena). Angielskie k i t na poczatku wyrazu rowniez jest aspirowane,
ale zapewne nie tak silnie jak w khuzdulskim. Khuzdulski posiada rowniez
spolgloski zwarte nieaspirowane, jak k i t we francuskim i rosyjskim,
ale, w odroznieniu od sytuacji w angielskim, francuskim i rosyjskim,
khuzdulskie k i t sa fonemami z wlasnej mocy, i musza byc odrozniane
od kh i th. Poniewaz znamy bardzo niewiele slow khuzdulskich, nie moze
nas bardzo zdziwic to ze nie posiadamy par minimalnych, ale k vs. kh i
t vs. th widac w kontrascie na poczatku wyrazu: Kibil-nala vs. Khazad-dum
oraz Tumunzahar vs. Tharkun. Inne spolgloski to dzwieczne wybuchowe b,
bezdzwieczne szczelinowe f i s, dzwieczne szczelinowe z i gh, boczne l,
wibrujace r (niektore krasnoludy uzywaly tylnojezykowego R, inne
najwidocznej drzacego R), nosowki n i m, oraz jedna polsamogloska, y /j/.
Jesli niektore spolgloski byly nieco szczegolne, system samoglosek byl
calkiem zwyczajny. Krotkie spolgloski zdaja sie tworzyc klasyczny
system pieciosamogloskowy (a, e, i, o, u). Zgodnie z notatkami Tolkiena
do runow Daerona, samogloski zredukowane, takie jak slyszane w ang.
butter, rowniez byly powszechne, ale nie sa bezposrednio poswiadczone
(chyba ze takie samogloski reprezentuja niektore u i e). Poswiadczono
trzy dlugie samogloski: ā, ê i û. Pozorny brak dlugiego i
oraz o moze byc calkiem dobrze skutkiem naszego malego korpusu. Dlugie
samogloski moga sie skracac w pozycji nieakcentowanej (?), porownaj
Khazad z Khazad-dûm (faktycznie nie wiemy nic na temat akcentowania
slow khuzdulskich).
Podstawowa struktura khuzdulskiego przypomina ta jezykow semickich, jak
arabski i hebrajski. Rdzenie od ktorych pochodza slowa nie sa same w sobie
wymawialne, ale skladaja sie z samych spolglosek. Rzeczowniki, czasowniki,
przymiotniki itd. tworzone sa nie tylko poprzez przedrostki i przyrostki
(jesli w ogole uzywa sie takich metod), ale rowniez poprzez wstawianie
pewnych samoglosek miedzy spolgloski, czasami takze poprzez podwajanie
jednej ze spolglosek. Czesto slowa sa odmieniane faktycznie poprzez
wewnetrzne zmiany samoglosek, nie dodane przyrostki: rakhs znaczy "ork",
ale liczba mnoga "orkowie" to rakhās. Spolgloski rdzeniowe - tak zwane
radykaly - pozostaja te same, jak R-Kh-S w powyzszym przykladzie. Zarowno
w khuzdulskim jak i jezykach semickich w rdzeniu wystepuja zwykle trzy
radykaly; kilkanascie takich rdzeni wymieniono w TI s. 175 i RS s. 466:
B-R-Z "czerwony", B-N-D "glowa", K-B-L "srebro", N-R-G "czarny". Przykladem
rdzenia dwuspolgloskowego jest Z-N "ciemny, mroczny" (RS s. 466). Oczywiscie
dodaje sie samogloski gdy rdzenie te wystepuja jako konkretne slowa, np.
baraz "czerwony" czy bund "glowa", z B-R-Z, B-N-D. Radykaly Kh-Z-D zawieraja
ogolna idee "krasnoludzkosci" i mozna je zaobserwowac w takich slowach
jak khazad "krasnoludy" i khuzdul "krasnoludzki" ("orkowy" brzmialoby
przypuszczalnie *rukhsul). Te same radykaly Kh-Z-D sa najwidoczniej
obecne w starej khuzdulskiej nazwie Nargothrondu, Nulukkhizidin, ale
dokladne znaczenie tego slowa nie jest znane (zauwaz ze Nulukkizdin w
rozdziale 21 Silmarillionu to zla pisownia; patrz WJ s. 180). Najbardziej
podstawowe znaczenie Kh-Z-D moze miec cos wspolnego z liczba siedem,
porownaj adunaickie hazid (SD s. 428). Krasnoludy pochodzily od Siedmiu
Ojcow i dzielily sie na Siedem Rodow - jak wiemy, krasnale (sic!) sa
ciagle kojarzone z liczba siedem nawet w bardzo poznej i bardzo
dziecinnej mitologii ludzi.
Jak juz wspomniano, nasz khuzdulski korpus jest bardzo niewielki. Jest tam
kilka nazw, jak Khazad-dûm i Zirak-zigil, napis na grobie Balina
i okrzyk bitewny: Baruk khazad! Khazad ai-mênu! "Topory krasnoludow!
Krasnoludy nad toba!"
"Baruk khazad" ma ponoc znaczyc "topory krasnoludow". Baruk jest zwykle
podawany jako przyklad czegos podobnego do hebrajskiego "stanu konstrukcji";
stanu w ktorym slowo znajduje sie w pozycji przed rzeczownikiem by wyrazic
zwiazek dopelnieniowy: X Y znaczace "Yowy X" lub "X Yka" (por. hebrajskie
sus "kon", hammelekh "krol", sus hammelekh "kon krola"). Oczywiscie nie
mozemy byc pewni ze baruk to normalna liczba mnoga "topory", a nie
specjalna forma zawierajaca dopelniacz. Znaczacym moze byc fakt ze
wszystkie inne poswiadczone liczby mnogie zawieraja dluga samogloske:
khazād "krasnoludy", rakhās "orkowie", tarāg "brody", shathûr
"chmury", ûl "strumienie", dûm "sale, wykopane pomieszczenia".
Czy normalna liczba mnoga "topory" brzmialaby *barûk? Shathûr
"chmury" moze przedstawiac ogolny wzor z -a-û-. W hebrajskim
samogloski slow w stanie konstrukcji sa czesto skracane. Albo, dawszy na
to ze u jest wyraznie elementem krasnoludzkim oznaczajacym dopelniacz
(Bund-u-shathûr "glowa w/ø chmur(ach)", TI s. 174), wlaczona
jest w slowo baruk i wstawiona miedzy drugim i trzecim radykalem? Slowa
z trzema prostymi radykalami (1-2-3) maja, jak sie zdaje, formy
liczby pojedynczej 1u23 (bund "glowa", rukhs "ork" - radykaly B-N-D,
*R-Kh-S) i mnogiej 1a2ā3 (rakhās, porownaj khazād "krasnoludy" i
tarāg "brody" z Kh-Z-D i *T-R-G). Poniewaz baruk zdaje sie miec podobna
trojspolgloskowa strukture radykalow (*B-R-G), mozemy zapewne dodac
do paradygmatu stan konstrukcji w liczbie mnogiej 1a2u3 i odmienic
B-R-K "topor", jak nastepuje: liczba pojedyncza - *burk "topor",
zwykla liczba mnoga *barāk "topory", liczba mnoga stan konstrukcji
baruk "topory + dop." (i podobnie np. *tarug khazād "brody krasnoludow"
z poswiadczonej formy tarāg "brody"?). Stan konstrukcji liczby pojedynczej
moze miec forme 1u23u (*burku khazād "topor krasnoludow", jesli
Bundushathûr to po prostu Bundu Shathûr "Glowa Chmur", pisane
razem jako nazwa gory (B-N-D "glowa").
Druga czesc okrzyku bitewnego to khazād ai-mênu! "Krasnoludy
sa nad toba", nasze jedyne prawdziwe zdanie. Ai-mê to "nad toba",
ai zas krotka forma aya "nad", a mênu biernikiem [w polskim
narzednikiem - uw. tlum.] liczby mnogiej zaimka "ty". Jest to zapewne
zdanie orzecznikowe, ktore nie zawiera faktycznego khuzdulskiego
odpowiednika slowa "sa". Zdania w rodzaju - X Y = "X jest/sa Y" sa
powszechne w rosyjskim i wielu jezykach semickich. Moze to popierac
teorie odrebnego stanu konstrukcji czasownika, na odroznienie "X Y"
znaczacego "X Yka" od "X Y" znaczacego "X jest Y".
Nastepnie mamy tekst ktory pojawia sie po odcyfrowaniu runow na grobie
Balina: Balin Fundinul uzbad Khazaddûmu, "Balin syn Fundina,
wladca Morii". Imiona Balin i Fundin pochodza od ludzi, tak wiec ich
etymologia jest niewazna. To co pozostaje to zakonczenie -ul, tutaj
uzyte do utworzenia patronimiki, uzbad "wladca" i dobrze znana nazwa
Khazad-dum "Moria" (chociaz w napisie runicznym nie ma odpowiednika
myslnika). Wystepuje ona tutaj z zakonczeniem u, ktory oznacza niewatpliwie
jakiegos rodzaju dopelniacz. Ale dlaczego potrzeba tutaj zakonczenia,
podczas gdy nie trzeba go w baruk khazad "topory krasnoludow"? (nie
ma znaczenia czy baruk to wyspecjalizowana forma zawierajaca dopelniacz,
czy po prostu "topory"; nawet jesli zawiera element oznaczajacy dopelniacz,
ta odmiana ciagle wplywa na pierwsze slowo w konstrukcji, a nie na
drugie jak w uzbad Khazaddumu). Najwidoczniej jest to rodzaj dopelniacza
podmiotowego, oznaczajacego ze wladca rzadzi Moria, a nie po prostu ze
wladca jakos "posiada" Morie (czy moze byc ze *uzbud Khazaddumu
nasladowaloby wzor baruk khazad?). Teoria ta znajduje silne poparcie
w adunaickim, jezyku Numenoru, ktory wywodzi sie z jezyka ludzi z wplywami
khuzdulskiego (SD s. 414). Jezyk ten ma tak zwany forme "obiektywna"
z wlaczonym u ktore uzywane jest w zlozeniach, np. gimlu-nitir
"rozpalaczka gwiazd" (gimlu- to obiektyw slowa gimli "gwiazda", SD s. 428,
por. s. 427). Chociaz ten numenorejski obiektyw jest uzywany tylko w
zlozeniach, a nie niezaleznie jak w uzbad Khazadddumu, jego pochodzenie
moze byc spokrewnione z khuzdulskim obiektywem.
Jedyny rzeczownik poswiadczony w licznie pojedynczej i mnogiej zostal
juz wspomniany: rukhs "ork", l.mn. rakhās. Jak spekulowalismy powyzej,
khazād "krasnoludy" i tarāg "brody" moga byc liczbami mnogimi utworzonymi
wedlug tego samego wzoru, tak ze rzeczowniki pojedyczne "krasnolud" i
"broda" to *khuzd i *turg. Slowo shathûr "chmury" nalezy zapewne
do innego wzoru liczby mnogiej niz khazād i rakhās, nie potrafimy wiec
zrekonstruowac formy liczby pojedynczej. Mialaby ona zapewne te same
radykaly *Sh-Th-R, ale inne samogloski. Inne mnogie rzeczowniki to
ûl "strumienie" i dûm "wykopaliska, sale" (moze to byc
takze liczba zbiorowa). Czy ma znaczenie fakt ze obydwa zawieraja
ta sama samogloske û, jak w shathûr?
Poswiadczono tylko trzy czasowniki: gunud "drazyc pod ziemia, wykopywac,
kopac tunel" (oznaczone jako rdzen); felek "ciosac skale" i pokrewne slowo
felak, oznaczajace uzywanie narzedzia podobnego do dluta z szerokim
ostrzem, albo malej glowni toporka bez drzewca. Slowa felak mozna uzyc
takze jako rzeczownika ozmaczajacego takie narzedzie. Por. angielskie hammer
(rzeczownik lub czasownik). Przyklad ten wskazuje ze czasowniki khuzdulskie
nie zawsze mozna odroznic od innych czesci mowy po samej ich formie.
Mamy kilka przymiotnikow: istnieje samo slowo khuzdul, najwidoczniej
znaczace "krasnoludzki", wywodzone od *khuzd "krasnolud", z zakonczeniem
-ul, uzywanego takze do tworzenia patronimik: Fundinul = syn Fundina.
Mamy takze sigin "dlugi", jak w Sigin-tarāg, "Dlugobrodzi". Jesli
rzeczowniki khuzdulskie zgadzaja sie w liczbie [z rzeczownikiem], sigin
moze byc liczba mnoga (z drugiej strony w zlozeniach uzywana byc moze
podstawowa, nieodmienna forma przymiotnika). Zirak (l.mn *zirik?)
moze byc przymiotnikiem "srebrny" wedlug TI s. 174, ale na nastepnej
stronie sugeruje sie ze oznacza on zamiast tego "kolec". Mozliwe ze
przymiotnik wystepuje po opisywanym przez niego rzeczowniku (chociaz
nie w zlozeniach takich jak "Dlugobrodzi"); patrz nizej.
W zlozeniach porzadek elementow jest taki sam jak w angielskim:
Khazad-dum "Kopalnia Krasnoludow", Kibil-nala "Srebrna Zyla", Kheled-
zaram (Szklane Jezioro; co do preferencji takiego tlumaczenia nad
"J. Zwierciadlane" patrz lista slow), Gabil-gathol "wielka forteca".
Sigin-tarag "Dlugobrodzi". Nazwa Zirak-zigil "srebrny kolec" (Kelebdil,
Srebrna Igla" pasuje do tego wzoru (TI s. 174), ale Tolkien zdecydowal,
jak sie zdaje, ze zirak znaczy "kolec", a zigil "srebrny", a nie odwrotnie.
W tym przypadku slowo to mogloby byc polaczeniem w "stanie konstrukcji"
tak jak zdaje sie byc baruk khazad: zirag zigil "srebr(ny) kolec"
(konstrukcja ktora Frodo, naturalnie nie wiedzacy nic o khuzdulskim,
uznal za zlozenie i pisal Zirak-zigil, Zirakzigil). Jesli zigil to
przymiotnik "srebrny", a nie rzeczownik, konstrukcja ta moze sugerowac
nastepstwo przymiotnikow po opisywanych rzeczownikach.
Poswiadczono tylko jeden zaimek: mênu, biernik [narzednik]
l.mn. "wami" (WR s. 20).
Mamy tylko dwa przyimki, aya "nad" (WR s. 20, zredukowana forma ai
w ai-mênu "nad wami") oraz u (oznacza miejscownik/dopelniacz;
poswiadczone tylko we wnetrzu zlozen, Bundushathur "Glowa (w) Chmur(ach)",
nazwa gory Chmurna Glowa, sindarinskie Fanuidhol).
Niewiele mozemy powiedziec o slowotworstwie. Jeden wzor tworzenia wyrazow
wydaje sie byc formy 1a23ûn, gdzie 1, 2, 3 reprezentuja trzy
radykaly. Znaczeniem zdaje sie byc po prostu "osoba, rzecz lub miejsce
charakteryzowana poprzez znaczenie rdzenia": Nargûn "Mordor,
Czarny Kraj" z radykalow N-R-G "czarny" i Tharkun "czlowiek z laska",
krasnoludzkie imie Gandalfa (radykaly *Th-R-K "laska?"). Jesli Z-Gh-L
faktycznie sa radykalami czasownika "wojowac", a Azaghāl znaczy
"wojownik", mamy wzor oznaczajacy sprawce czynnosci: a1a2ā3. Slowo
khuzdul "krasnoludzki" moze podpierac istnienie wzoru przymiotnikowego
1u23ul. Ale jak zaznaczono powyzej, -ul moze byc po prostu zakonczeniem
przymiotnika dodanym do liczby pojedynczej rzeczownika *khuzd "krasnolud".
Porownaj patronimike Funidnul. Jesli by tak bylo, nie ma potrzeby
stwarzac wzoru 1u23ul ktory zawieralby oryginalne radykaly.
Przymiotniki takie jak baraz "czerwony" (B-R-Z) czy sigin "dlugi" (*S-G-N)
wyraznie reprezentuja wzory przymiotnikowe 1a2a3 oraz 1i2i3i (chociaz
kibil "srebro" zdaje sie byc rzeczownikiem).
Slowo Mazarbul, jak w "sala Mazarbul" (Sala Zapisow) zdaje sie
przedstawiac jakas bardziej zlozona derywacje. Jesli -ul to po prostu
zakonczenie przymiotnikowe omawiane powyzej (co oznaczaloby ze
dopelniacz w tlumaczeniu jest nadmiarowy), zostaje nam mazarb "zapis(y?)".
Czy moglby to byc rodzaj przeszlego imieslowu, albo odpowiadajacego
rzeczownika, albo czasownika "zapisywac" (radykaly prawdopodobnie
*Z-R-B)? Jesli tak, mamy wzor ma1a23.
(oparta w wiekszosci na liscie ulozonej przez Lise Star ktora ukazala
sie w Tyalie Tyelellieva, nr 4 s. 22; ona z kolei dziekowala Jimowi
Glllogly, Alberto Monteiro i Anthony'emu Appleyardowi za pomocne uwagi
i sugestie). Wylaczylem imie Balin, ktore, mimo ze pojawia sie w napisie
na grobie Balina, jest imieniem z jezyka ludzi. Wlaczylem Fundinul,
chociaz tylko zakonczenie -ul jest faktycznie khuzdulskie. Wylaczylem
Dushgoi "Minas Morgul", ktore jest niewatpliwie slowem z jezyka orkow,
ale niewatpliwie zdaje sie zawierac element dush *"ciemny, czarny",
ktory pojawia sie takze w Buzundush, krasnoludzkiej nazwie rzeki Morthondy
[Czarnego Korzenia].
aglāb - "(mowiony) jezyk" (WJ s. 395). Zapewne zawiera to te same
radykaly G-L co inglishmêk
Historia wewnetrzna
Historia zewnetrzna
Struktura khuzdulskiego
Analiza korpusu
Lista slow krasnoludzkich
ai-menu - "nad wami" (WP III.7 Dodatek F), z ai, zredukowana forma
aya, i mênu (WR s. 20)
Azaghāl - imie wladcy krasnoludow z Belegostu (Silmarillion rozdz. 20)
[Azanûl - forma ktora Tolkien, jak sie zdaje, zastapil Azanulbinazar
(RS s. 466)]
Azanulbizar - "Dolina Mrocznych Strumykow" (WP II.4, przelozona przez
M. Skibniewska jako 'Dolina Dimrilla (!)' - przyp. tlum.) W A Tolkien
Compass Tolkien zaznacza ze "forma we Wspolnej Mowie jest dokladnym
tlumaczeniem: dolina mrocznych (cienistych) strumykow ktore biegly wzdluz
zbocza gory". Patrz tez RS s. 466. Zawiera elementy Z-N, ûl, bizar
aya - "nad" (WR s. 20). Zredukowana forma ai w ai-mênu "nad wami"
baraz - "czerwony?" w Barazinbar, TI s. 174. Baraz "?Czerwony", krotsza
nazwa Barazinbaru (WP II.3)
Barazinbar - "Czerwony Rog", jedna z gor nad moria, sindarinskie Karadhras
(WP II.3)
baruk - "topory + dop." (WR s. 20). Baruk khazad "topory krasnoludow"
(Dodatek F). Mozliwie stan konstrukcji liczby mnogiej od *burk "topor"
bizar - "dolina" (RS s. 466) w Azanulbizar
B-N-D - radykaly slowa bund (TI s. 174)
B-R-Z - radykaly slowa baraz (TI s. 174)
bund "glowa" (TI s. 174). W Bundushathur
Bundushathur - "Chmurna Glowa", jedna z gor nad Moria, w sindarinskim
Fanuidhol (WP II.3); elementy to Bund-u-shathur "Glowa (w) chmur(ach)"
(TI s. 174)
Buzundush - "Morthonda, Czarny Korzen" (TI s. 167)
dûm - "wykopaliska, sale, palace", badz to prawdziwa liczba mnoga
badz pojedyncza zbiorowa (w Khazad-dum)
felek - "ciosac skale" (oznaczone jako rdzen; jego radykaly to zapewne
*F-L-K
felak - (rzecz.) narzedzie podobne do dluta o szerokim ostrzu, albo
malej glowni topora bez drzewca, do ciecia kamienia; (czas.) uzywac
takiego narzedzia (PM s. 352)
felakgundu - tez zasymillowane felaggundu "rebacz jaskin" (przydomek
nadany Finrodowi z powodu jego umiejetnosci w lzejszej obrobce kamienia,
przystosowany w sindarinskim jako Felagund; PM s. 352). Usuwa to zapewne
w cien haslo PHELEG w Etymologiach (LR s. 381), gdzie Tolkien podaje
dla tego przydomka etymologie elficka.
Fundinul - przetlumaczone "syn Fundina", doslownie zapewne rodzaj
przymiotnika pochodzacego od tego imienia (samego w sobie z jezyka
ludzkiego, nie khuzdulskiego)
gabil - "wielki", wyodrebnione z Gabilgathol
Gabilān - nazwa rzeki Sirion (WJ s. 366). Zawiera zapewne gabil "wielki",
por. Gabilgathol.
Gabilgathol - "Wielka Forteca" (Silm. rozdz. 10, LR s. 274)
Gamil Zirak - imie krasnoludzkiego kowala, mistrza Telchara z Nogrodu
(NO s. 76). Sugerowana interpretacja to "stare srebro" lub "stary kolec";
patrz zirak.
gathol - "forteca", wyodrebnione z Gabilgathol
gundu - "podziemna sala" (od rdzenia gunud, PM s. 352). Czy jakas forma
tego rzeczownika pojawia sie w nazwie gory Gundabad, oznaczonej jako
"z pochodzenia khuzdulska"? (PM s. 301)
gunud - "drazyc pod ziemia, wykopywac, robic tunel" (PM s. 352, por.
365), oznaczone jako rdzen. Por. gundu powyzej.
Ibun - imie jednego z synow Mima (Silm rozdz. 21, NO s. 102)
iglishmêk - kod migowy uzywany przez krasnoludy (WJ s. 395) Por.
aglāb
inbar - "rog"; radykaly podane jako M-B-R, zauwaz oczywista dyssimilacje
mb > nb (TI s. 174). W Barazinbar
Kazaddûm - nieortodoksyjna pisownia Khazad-dûm (RS s. 467).
Nie nalezy jej zapewne uznawac za wyrazne stwierdzenie nieodrebnosci
k i kh jako fonemow.
K-B-L - radykaly slowa kibil, oznaczajacego srebro (TI s. 174)
khazād - "krasnoludy", ich wlasne okreslenie (Dodatek F). L.p. khuzd?
W khuzdul "krasnoludzki" i zapewne takze Nulukkhizidin "Nargothrond"
(Silm rozdz. 21)
Khazad-dûm - "Kopalnia Krasnoludow", Moria (WP II.3)
Khazād ai-menu! - "krasnoludy sa nad wami!", krasnoludzki okrzyk bojowy
(Dodatek F)
kheled - "szklo", w Kheled-zāram "Jezioro Zwierciadlane", dosl. "szklane"
(Silm Dod, haslo khelek-; patrz tez A Tolkien Compass, s. 190)
Khīm - imie jednego z synow Mima (Slim rozdz. 21)
[Khuzûd - "krasnoludy", zmienione przez Tolkiena na khāzad (LR s. 274,
278)
kibil - "srebro" (TI s. 174). Radykaly K-B-L; TI s. 174 sugeruje ze slowo
to spokrewnione jest z quenejskim telpe, ale faktyczna pozyczka nastapic
musiala raczej z sindarinskiego keleb (i musiala byc calkiem pozna, bo
nawet w czasach starosindarinskiego slowo to brzmialo kelepe (LR s. 367,
bez zmiany p po samoglosce na b; forma pierwotno-quendianska
*kyelepê). Khuzdulskie kibil odwrocilo kolejnosc ostatnich dwoch
spolglosek keleb.
Kibil-nāla - "Srebrna Zyla" (WP II.3), rzeka Kelebrant
Mahal - krasnoludzkie imie Aulego (Silm rozdz. 2)
Mazarbul - "zapis(ow)". Sala Mazarbul rowna jest "Sali Zapisow" (WP II.5,
Listy s. 186). Jesli -ul to khuzdulskie zakonczenie przymiotnikow,
dopelniacz w translacji moze byc wcale zbedny.
M-B-R - radykaly slow inbar "rog" (zauwaz oczywista dyssymilacje
mb > nb) (TI s. 174)
menu - "ty (w bierniku)" (WR s. 20)
Mīm - imie Malego Krasnoluda (Silm rozdz. 21)
-nāla - wedlug TI s. 175 znaczenie tego slowa jest nieznane, ale jesli
khuzdulska nazwa Kibil-nāla ma takie samo znaczenie jaki sindarinska
Kelebrant, Srebrna Zyla, mozna przyjac ze oznacza "sciezka, bieg
(rzeki)" TI s. 174
Narag-zāram - "?Czarne Jezioro". Zawiera radykaly N-R-G (RS s. 466)
Nargûn - "Mordor"; zawiera radykaly N-R-G "czarny" (RS s. 466)
N-R-G - radykaly slowa oznaczajacego czern (samogloski niepodane);
w Nargûn "Mordor, Czarny Kraj" (RS s. 466). Odrebne slowo "czarny"
brzmiec moze *narag, por. baraz "czerwony" z B-R-Z
Nulukkhizdīn - "Nargothrond" (WJ s. 180), zle napisane Nulukkizdin w Silm
rozdz. 21. Zmienione przez Tolkiena z Nulukkhizdûn. Zawiera zapewne
radykaly Kh-Z-D "krasnolud"
Rukhs - "ork", l.mn. Rakhās (WJ s. 391)
Sharbhund - "?Lysa Gora", nazwa Malych Krasnoludow Amon Rhudh (NO s. 98).
Czy bhund to oboczna forma bund?
shathûr - "chmura/y"; Shathûr krotsza nazwa Bundushathûr,
jednej z gor nad Moria (WP II.3 TI s. 174)
Sigin - "dlugi", w Sigin-tarāg (PM s. 321) Jesli przymiotniki khuzdulskie
zgadzaja sie w liczbie [z rzeczownikiem], moze to byc forma liczby
mnogiej (albo pojedynczej, preferowanej w zlozeniach).
Sigin-tarāg - "Dlugobrodzi" (PM s. 321)
tarāg - "brody" w Sigin-tarāg (PM s. 321). l.p. * turg ?
Tharkûn - krasnoludzkie imie Gandalfa, znaczy podobno "czlowiek
z laska" (WP IV.5, NO s. 353)
Tumunzahar - "Hollowbold", krasnoludzka nazwa Nogrodu (Slim rozdz. 10)
-u - lacznik w Bundushathur oznaczajacy "w/(dop)", Bund-u-shathur
"Glowa (w) Chmur(ach)" (TI s. 174), Uzbad Khazad-dûm u "Wladca Morii"
(WP II.4)
[Udushinbar - forma ktora Tolkien zastapil przez Bundushathur (TI s.
174)]
ûl - "strumienie", w Azanulbizar (RS s. 466)
-ul - mozliwy przyrostek przymiotnikowy (khuzdul, "krasnoludzki", Fundinul
"[syn] Fundinowy")
[Uruktharbun - nazwa Morii? (mozliwie zastapiona przez Khazad-dum, RS s.
458)
Uzbad - "wladca" (WP II.4)
zāram - "szklo" (Narag-zāram i Kheled-zaram, RS s. 466)
Z-G-L - radykaly slowa zigil (TI s. 174)
zigil - badz to "kolec (mniejszy i cienszy niz rog)"; TI s. 174 badz
slowo oznaczajace "srebrny" (TI s. 175) - zlozenie Zirak-zigil ma
ponoc oznaczac "Srebrny Kolec", ale nie jest do konca jasne ktory element
znaczy "srebrny" a ktory "kolec"
zirak - badz to "srebrny" (kolor, nie metal) badz "kolec"; patrz zigil
(TI s. 174 vs. 175). Zirak, skrocona nazwa Zirak-zigil (WP II.3) Byc moze
takze w Gamil Zirak
[Zirakinbar - "Srebrny Rog" (patrz inbar; forma zastapiona najwidoczniej
przez Zirak-zigil - "Srebrna Igla". (SD:45)]
Zirak-zigil - "Srebrna Igla", jedna z gor nad Moria (sind. Kelebdil)
Z-N - radykaly slow oznaczajacych "ciemny, mroczny" (RS:466). W
Azanulbizar
Z-R-K - radykaly slowa zirik (TI s. 174)
(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights
reserved.
Polski przeklad (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.
Data ostatniej modyfikacji (Last modified): 1997.10.03.
