Gdy Ludzie obudzili sie w Hildorien o pierwszym wschodzie Slonca, zaczeli wymyslac jezyk, tak jak Elfy w Kuivenien tysiace lat wczesniej. Ale, jak wiemy, ludzie nigdy nie byli tak tworczy jak Pierworodni: "Obudzilo sie w nas pragnienie slow i zaczelismy je wymyslac. Ale bylo nas niewielu, a swiat wielki i obcy. Chociaz bardzo pragnelismy zrozumiec, nauka szla trudno, a wymyslanie slow powoli" (Morgoth's Ring, s. 345). Jesli kiedykolwiek istnial jakis jezyk calkiem stworzony przez ludzi, rozmyl sie juz kiedy jego pierwsi reprezentanci dotarli do Beleriandu. Felagund nie potrzebowal dlugiego czasu by pojac jezyk Beora i jego ludu, bo "Ci ludzie zadawali sie z Ciemnymi Elfami na wschod od gor, i od nich nauczyli sie wiele z tamtejszej mowy, a poniewaz wszystkie jezyki Quendich sa jednego pochodzenia, jezyk Beora i jego plemienia przypominal w wielu slowach i szczegolach jezyk Elfow" (Silm. r. 17). Jasnym jest rowniez iz ludzie mieli takze kontakt z krasnoludami, i wiele zapozyczyli z khuzdulskiego, jezyka ktory dla swoich dzieci stworzyl Aule. W PM s. 317 Tolkien odnosi sie do "(mozliwej) teorii ze w niezapisanej przeszlosci na czesc jezykow ludzi - w tym na jezyk przewazajacej czesci Atanich od ktorego pochodzil adunajski - wplynal khuzdulski". Nie mamy wystarczajacej ilosci materialu zeby wykryc jakiekolwiek ludzkie elementy znajdujace sie w tej mieszance krasnoludzkiego i jezyka Ciemnych Elfow.
W Beleriandzie ludzie chetnie uczyli sie sindarinskiego, "ale nie zapomnieli swojej wlasnej mowy, i od niej to pochodzil wspolny jezyk Numenoru" (Silm, r. 17). Pierwsza Era zakonczyla sie Wojna Gniewu; Valarowie skierowali w koncu swoja katastrofalna moc na Beleriand i pokonali Morgotha, ale Beleriand zostal kompletnie zniszczony i zniknal pod falami. Ludzie jednak otrzymali sowita nagrode za swoje cierpienia w wojnach z Morgothem (BTW, jak ktos w ogole mogl przezyc zniszczenie Beleriandu? Profesor nigdy nie czul sie zobowiazany to wytlumaczyc. Czy Morgoth nie podejrzewalby czegos gdyby jego nieprzyjaciele zaczeli ewakuacje calego kontynentu? No, niewazne...) Valarowie wylonili z morza wielka wyspe, blizsza Valinorowi niz Srodziemiu. Edaini pozeglowali za morze i zbudowali swoj nowy dom, i prowadzeni przez Elrosa syna Earendila zalozyli krolestwo Numenoru, ktore mialo trwac dwa trzy tysiace dwiescie osiemdziesiat siedem lat, az do straszliwego dnia, w ktorym Ar-Farazon zlamal Zakaz Valarow, zeglujac na Zachod by podbic Blogoslawione Krolestwo.
Jaka byla sytuacja jezykowa Kraju Gwiazdy w czasie jego istnienia? Na mapie Numenoru w NO, s. 164, nazwy sa w quenyi. Ale ta sama ksiazka mowi nam ze quenejski nie byl w Numenorze jezykiem mowionym. Wszystkie miejsca mialy "oficjalne" nazwy z jezyka Wysokich Elfow, uzywane w dokumentach panstwowych, ale w mowie codziennej uzywano zamiast nich nazw sindarinskich lub adunaickich, glownie o tym samym znaczeniu. Sindarinski, jezyk Szarych Elfow, znany byl wiekszosci mieszkancow - szlachta numenorejska uzywala go nawet na co dzien. Ale jezykiem potocznym ktorym mowili ludzie prosci, byl i zawsze pozostal adunaicki, jezyk ludzi wywodzacych sie z narzeczy ludzi ktorzy sprzymierzyli sie z elfami w wojnie przeciwko Morgothowi.
W Anadune, jak zwano w adunaickim Numenor, albo Westernesse, jezyk ten przeszedl pewne zmiany w ciagu trzech tysiecy lat trwania krolestwa. Niektore dzwieki zniknely, a inne zlaly sie ze soba, tak ze stracone zostaly niektore spolgloski. Z drugiej strony pojawily sie nowe samogloski: z poczatku adunaicki posiadal samogloski glowne a, i oraz u, ale pozniej dyftongi ai i au uproscily sie do dlugich e^ i ô. Oprocz zmian fonologicznych, jezyk zmienial sie poprzez pewien naplyw elfich pozyczek. Dla przykladu, quenejskie lome "noc" zapozyczono w adunaickim jako lomi; co ciekawe, slowo to zachowalo swoje przytulne valinorejskie konotacje. Lomi to ladna noc pod gwiazdami, a ciemnosc nie jest postrzegana jako cos mrocznego. Rozpoznac mozna tez inne elfickie imiona, zwlaszcza Valarow: Aman "Manwe", Avradi "Varda", Mulkher "Melkor". Niemniej niektore slowa wygladajace na pozyczki z quenejskiego nie sa faktycznie pozyczkami. Gdy "niebo" brzmi menel w quenejskim i minal w adunajskim, to drugie jest slowem ktore przodkowie Edainow musieli przyjac z avarinskiego (jezyka Ciemnych Elfow) nad dlugo przed przybyciem ludzi do Beleriandu. Jest ono podobne do slowa quenejskiego poniewaz jezyki i Wysokich i Czarnych Elfow pochodzily ostatecznie od tego samego jezyka. W rzeczy samej, istnialo kilka oczywistych elfickich pozyczek, wczesnych i poznych, wsrod adunajskich slow wymienionych w Lowdham's Report:
adun "zachod" (SD s. 247), sind. dun (LR s. 376).
ammi, amme "matka" (SD s. 434), q. amme (LR s. 348). Mozliwie pozna pozyczka z quenejskiego.
attu, atto "ojciec" (SD s. 434), q. atar, zdrobn. atto (LR s.349).
azra "morze" (SD s. 429), najwyrazniej z rdzenia PE AYAR (q. ear, LR s. 349).
ba "nie (rob)" (SD s. 250). PE *BA "nie", q. va, tel. ba "nie bede" lub "nie rob", sind. baw "nie (rob)" (WJ ss. 370-371).
beth "wyrazenie, powiedzenie, slowo" (SD s. 427), sind. peth (oslabione beth). Poniewaz beth pochodzi od rdzenia BITH (SD s. 416), wywodzi sie to zapewne z formy ktora PE *KWET "mowic, powiadac" przybralo w niektorych jezykach avarinskich, od ktorych z kolei pozyczyli ja przodkowie Edainow. Wiemy ze istnial co najmniej jeden jezyk avarinski ktory wykazywal /p/ w miejsce pierwotnego *kw, mozliwe wiec ze istnial dialekt ktory je udzwiecznil, dajac poczatkowe /b/. Por. tez pozny westr. batta "mowiacy".
khor "pan, wladca" (jak w Adunakhor, Pan Zachodu), elficki rdzen KHER "rzadzic, panowac, posiadac, LR s. 364), q. heru "pan".
lai "lud", q. lie (SD s. 435), najwidoczniej lai w jakims dialekcie avarinskim (WJ s. 410).
lokhi "zakrzywiony" (SD s. 247), eldarinski rdzen lok - "zakret, petla" (Silm. Dod.).
naru "mezczyzna" (SD s. 434), elficki rdzen NERE (WJ s. 393, chociaz wedlug Etymologii oryginalny rdzen brzmial DER, z NER jako specjalna forma quenejska - patrz LR ss. 354, 376).
Mozna wyliczyc nawet wiecej przykladow. Nadaje to znaczenie paru wypowiedziom Faramira ktore nie trafily do opublikowanego WP ze "wszystka mowa ludzi na tym swiecie pochodzi od elfow" (WR s. 159, PM s. 63). W przypadku adunaickiego musimy niemniej wziac pod uwage silny wplyw krasnoludzkiego obok elfickiego. Ale mimo silnej domieszki skladnikow elfickich adunaicki uwazany byl za jezyk ludzi. Chociaz byl jezykiem pospolstwa, odczuwamy wrazenie ze nie byl tak bardzo powazany jak jezyki elfickie. Mozemy przyrowanac te sytuacje do sredniowiecznej Europy; jezyki pospolite uwazane byly za znacznie nizsze od superjezyka lacinskiego, bez wzgledu na to jak malo ludzi faktycznie go znalo. Akallabeth informuje nas ze "oprocz swego wlasnego [adunaickiego] imienia, wszyscy wladcy Numenorejczykow mieli rowniez imiona eldarinskie", i ze w przypadku pierwszych pietnastu krolow podano tylko ich imiona quenejskie. Faktem jest ze mowi sie o Aldarionie, szostym krolu, ze istotnie wolal adunaicki od eldarinskiego (NO s. 194), ale sam fakt ze wspomina sie o tym oznacza ze nie byla to opinia powszechna. Mimo to gwiazda adunaickiego miala jeszcze wzejsc, ale tylko dlatego ze wszystko to co elfie popadlo w nielaske.
Po dwoch tysiacach lat Trzeciej Ery, za rzadow Tar-Kiryatana i jego nastepcy Tar-Atanamira, Numenorejczy poczeli zazdroscic Elfom ich niesmiertelnosci. Przyjazn miedzy Valinorem i Numenorem schlodniala i gdy dotad jezyki elfickie darzono wielkim szacunkiem, Numenorejczycy przestali uczyc ich swoje dzieci w czasach Tar-Ankalimona. Krolowie nadal uzywali imion quenejskich, ale tylko dlatego ze wymagaly tego tysiaclecia tradycji. Szesnasty krol mial, jak zapisano, uzywac imienia i quenejskiego i adunaickiego - Tar-Kalmakil kontra Ar-Belzagar - i "Ludzie Krola", wrodzy wszystkiemu co elfie, uzywali tego drugiego. Ale dopiero przy koronacji dwudziestego krola monarcha przybral imie adunaickie: Ar-Adunakhor, Pan Zachodu. Przyjaciele Elfow nie byli zbyt zadowoleni nawet gdy przetlumaczono je jako Tar-Herunumen w oficjalnym Zwoju Krolow, bo tylko Manwe mogl byc slusznie nazywany panem Zachodu. Dwaj nastepcy Adunakhora na tronie Numenoru poszli za tym przykladem i uzywali imion adunaickich. Jednak dwudziesty czwarty krol, Ar-Inziladun, pragnal przywrocic przyjazn z Elfami i Valarami i nazwal sie Tar-Palantirem, Dalekowzrocznym, w quenyi. Byl on ostatnim ktory odrzucil adunaicki; zmarl bez synow, a jego corka Miriel miala byla zostac krolowa. Jednak jej kuzyn Farazon pojal ja bez jej zgody za zone, po to aby zostac krolem. Najwyrazniej nie znosil jej quenejskiego imienia Miriel, przechrzcil ja wiec po prostu na Zimrafel po adunaicku (znowu bez jej zgody, przypuscic mozemy). Ar- Farazon zmierzyl sie w Srodziemiu z Sauronem, a zly Maia zostal za darmo przeslany do Numenoru udajac poddanie sie. Dobrze wiadomo jak dzieki swojej przebieglosci wkrotce zostal glownym doradca krola, a pozniej najwyzszym kaplanem satanistycznej (czy raczej morgothistycznej) religii ktora ustanowil. Jesli jezyki Elfow nie byly w powazaniu przed przybyciem Saurona, nie polepszylo sie to i potem. Jednak glownym celem Saurona bylo naklonienie krola do inwazji Amanu i sprowokowania wojny Numenorejczykow z Valarami. Jak Sauron dobrze wiedzial, ci pierwsi zostaliby doszczetnie pokonani i zniszczeni przez tych drugich. W koncu wola Saurona przewazyla i, jak przewidzial, nadszedl koniec Numenoru. Oznaczal on rowniez koniec klasycznego adunaickiego. Z garstki Numenorejczykow ktora przezyla Upadek, wielu bylo Przyjaciolmi Elfow, prowadzonymi przez Elendila, Anariona i Isildura. Wedlug PM, s. 315, jezyka adunaickiego nie pielegnowano w Srodziemiu; pozostali przy zyciu Wierni z Numenoru mowili sindarinskim i nie czuli afektu do adunaickiego, jezyka buntowniczych krolow ktorzy probowali ukrocic elficki. Niekochany i nieszanowany, adunaicki stal sie westronem, Wspolna Mowa pozniejszych wiekow.
Powrot do spisu tresciTolkien wymyslil adunaicki krotko po drugiej wojnie swiatowej. Mial on w zamiarze miec "lekko semicki odcien" lub styl (SD s. 240). Ten nowy jezyk wyrosl z prac nad tzw. "Notion Club Papers" i jego przerobkach legendy o Numenorze. Jeden z czlonkow owego fikcyjnego klubu (inspirowany Inklingami!) nauczyl sie ponoc adunaickiego w proroczych snach dalekiej przeszlosci, stworzyl nawet jego opis, "Lowdham's Report on the Adunaic Language", opublikowany przez Christophera Tolkiena w "Sauron Defeated", ss. 413-440. Fakt, ze Tolkien nigdy nie ukonczyl "Lowdham's Report" - urywa sie zanim dochodzi do czasownika - i nie poczynil dalszych prac nad adunaickim moze byc ukrytym blogoslawienstwem. Jak to ujmuje Christopher Tolkien: "Gdyby powrocil byl do rozwijania adunaickiego, 'Lowdham's Report' w obecnej formie niewatpliwie skurczylby sie do resztek, bo nowe koncepcje powodowaly przesuniecia i wywrocenia w strukturze. Wiecej niz prawdopodobne jest, ze zaczalby od nowa, wygladzajac fonologie historyczna - i moze znowu nie dosiegnalby czasownika... 'bezkompletnosc' i ciagla zmiana, czesto frustrujaca dla badajacych te jezyki, byla w tej sztuce zakorzeniona. Ale w przypadku adunaickiego, jak sie okazalo, osiagnieto stabilnosc, chociaz niecalkowita; znaczacy opis jednego z wielkich jezykow Ardy." (SD ss. 439-440).
Wydaje sie jednak ze Tolkien piszac dodatki do WP stal na skraju odrzucenia calej koncepcji specjalnego jezyka Numenoru, mimo calej swej pracy nad adunaickim prawie dziesiec lat wczesniej. Bawil sie idea ze Edaini porzucili swoj ludzki jezyk i przyjeli w zamian "elficki noldorinski" (czytaj sindarinski). Patrz PM, s. 63. Pomysl iz Numenorejczycy mowili po elficku reprezentowal odzywienie dawniejszej koncepcji; w LR s. 60 jest mowa o tym ze Sauron, nienawidzac wszystkiego co elfickie, nauczyl Numenorejczykow starego jezyka ludzi ktorego sami zapomnieli. Tutaj zaklada sie ze Numenorejczycy mowili w quenyi; patrz przypis Ch. Tolkiena na s. 75 ibid. Ale Tolkien kilka razy zmienial zdanie, w te i wewte; koncowym wynikiem bylo ze Edainowie nigdy nie porzucili swojego jezyka. Zostawszy wspomnianym i pokazanym w dodatkach do WP, adunaicki stal sie stala czescia mitu.
Powrot do spisu tresciNie ma spojnych tekstow po adunaicku. Z wyjatkiem pojedynczych slow porozrzucanych po Lowdham's Report, wiekszosc korpusu sklada sie z pewnej liczby pokawalkowanych zdan podanych w SD, s. 247, z tlumaczeniem Lowdhama miedzy liniami. Tlumaczenie podane tutaj opiera sie na nim; wypelniono kilka dziur. Zgodnie z fikcja, tolkienowska postac Lowdhama nie znala znaczenia kilku slow, ale ich znaczenie mozna znalezc w innych miejscach: Zigurun to Czarodziej, konkretnie Sauron, a Nimruzir jest adunaickim odpowiednikiem quenejskiego Elendil. (Dodalem rowniez gdzieniegdzie we fragmencie adunaickim duze litery. W fikcji, Lowdham nie wiedzial ze te wlasnie slowa byly nazwami.)
Kadō Zigūrun zabathān unakkha... "I tak / Czarodziej / upokorzony /
przybyl..."
...Êruhīnim dubdam Ugru-dalad... "...Eruhini [Dzieci Eru] / popadly
/ pod Cien..."
...Ar-Farazōnun azaggara Avalōiyada... "...Ar-Farazon /
wojowal / przeciwko Valarom..."
...Bārim an-Adūn yurahtam dāira sāibth-mā Êruvō "...Wladcy
Zachodu / zlamali / ziemie / za zgoda / Eru..."
...azrīya du-fursā akhāsada "...morza / jakby wplynely / w otchlan..."
...Anadūne zīrān hikallaba... "...Numenor ukochany / upadl(a)..."
...bawība dulgī... "...wiatry [byly] czarne..." (dosl. po prostu "wiatry
czarne"
...balīk hazad an-Nimruzīr azūlada... "...statkow / siedem / Elendila /
na wschod..."
Agannālō burōda nenud... "Cien smierci / ciezki / nad nami..."
...zāira nenud... "...tesknota [jest] / nad nami..."
...adūn izindi batān tāidō ayadda: īdō kātha batīna lōkhī...
"...zachod / prosta / droga / kiedys / szla / teraz / wszystkie / drogi
/ [sa] zakrzywione..."
efalak īdōn Yōzāyan "Daleko / [jest] teraz / Kraj Daru..."
efal efalak īdōn hi-Akallabeth "daleko / daleko stad / [jest] teraz /
Upadla
Znajduje sie tez tam kilka adunaickich okrzykow poczynionych przez czlonkow Notion Clubu "mowiacych jezykami":
Bā kitabdahe! "Nie dotykaj mnie!" (SD s. 250)
Narīka 'nBāri 'nAdūn yanākhim . "Orly Panow Zachodu sa blisko."
(SD s. 251)
Urīd yakalubim! "Gory sie pochylaja!" (SD s. 251)
Podane tutaj tlumaczenia sa zdaniami wystepujacymi razem ze slowami adunaickimi. Nie mowi sie wyraznie ze sa to tlumaczenia, ale z samych slow adunaickich wydaje sie praktycznie pewnym ze tak jest.
Powrot do spisu tresciJak to zanotowal Christopher Tolkien, jego ojciec w rzeczy samej napisal znaczace sprawdozdanie na temat adunaickiego, to jest Lowdham's Report w SD, ss. 413-440. Sytuacja ta jest szczegolna w lingwistyce tolkienowskiej; normalnie musimy skladac razem informacje i analizowac probki porozrzucane po wielkiej masie ksiazek. Adunaicki moglby byc jezykiem ktorego bysmy mogli uzywac z pewnym zaufaniem, gdyby nie maly dostepny slownik. Poniewaz dostepny jest wzglednie szczegolowy opis, powaznego badacza odsyla sie do "Sauron Defeated". Tutaj podaje tylko zwiezle podsumowanie glownych punktow gramatyki, oraz raczej szczegolowy opis fonologii (i jej rozwoju). Reprodukowanie calosci informacji z Lowdham's Report jest bezcelowe, bowiem swiadectwo samego Tolkiena jest latwo dostepne (skomplikowane informacje dotyczace roznych klas rzeczownikow i ich fleksji musialyby byc powtarzane slowo w slowo, tak czy owak). W przypadku jednak czasownika musimy polegac na naszej wlasnej analizie, bowiem Tolkien nigdy nie dotarl do tej czesci mowy w swym opisie. Lowdham's Report nie mowi nam rowniez wiele o przymiotnikach; zajmuje sie glownie fonologia i struktura ogolna jezyka, i daje - zdawaloby sie - dosc wyczerpujacy opis odmiany rzeczownikow.
Powrot do spisu tresciPodobnie jak wspolczesne jezyki semickie, adunaicki wykorzystuje system trzyspolgloskowych baz slownych, najwyrazniej przystosowany w jakims punkcie przeszlosci z khuzdulskiego (niektore bazy maja tylko dwie spolgloski). Lecz w odroznieniu od systemu khuzdulskiego (jak sadzimy) kazda baza spolgloskowa jest tez skojarzona z pewna samogloska ktora musi byc gdzies obecna we wszystkich slowach wywodzonych z bazy (chociaz mozna ja modyfikowac). Tak KARAB, tj. baza spolgloskowa K-R-B z "samogloska charakterystyczna" a znaczy zupelnie co innego niz KIRIB - calkiem odrebnej bazy spolgloskowej K-R-B ktora mozna odroznic od innych wlasnie poniewaz zwiazana jest z inna "samogloska charakterystyczna", konkretnie i.
Normalnie "samogloska charakterystyczna" (SC) pojawia sie miedzy pierwsza i druga spolgloska rdzenia. Tak wiec baza G-M-L z SC i, znaczaca "gwiazda" lub "gwiazdy", daje konkretne slowa w rodzaju gimli, gimle, gimlu, gimlat, gimlī, gimliya (SD, s. 413), tj. rzeczownik "gwiazda" w roznych przypadkach i liczbach. Ale SC moze tez wystepowac jako przedrostek (IGMIL), przyrostek (GIMLI), albo zredukowana w swojej normalnej pozycji miedzy pierwsza i druga spolgloska (-GMIL, z jakas inna samogloska jako przedrostkiem). Nowe slowa mozna tworzyc przesuwajac w ten sposob SC; podczas gdy gimli normalnie znaczy "gwiazda", igmil znaczy "gwiazdzista figura" (SD s. 427). Ale jesli SC kiedykolwiek znikala, odroznienie slow majacych te same spolgloski w rdzeniu stawaloby sie niemozliwe. Zelazna zasada jest wiec to, ze "jedna z samoglosek w rdzeniu bazowym musi byc albo CV albo jedna z jej zwyklych modyfikacji" (SD, s. 423, gdzie dla zainteresowanych opisane sa modyfikacje).
Powrot do spisu tresciPraktycznie jest rozrozniac rozmaite rodzaje rzeczownikow adunaickich jak w wielu jezykach germanskich: meski, zenski i nijaki. Niemniej adunaicki ma rowniez tak zwany rodzaj wspolny. W jezykach takich jak niemiecki czy jezyki skandynawskie, nie ma w wiekszej czesci logicznego zwiazku miedzy natura rzeczy i jej rodzajem gramatycznym; co prawda niemieckie Mann, Frau, Haus sa odpowiednio rodaju meskiego, zenskiego i nijakiego, ale wiekszosc slow okreslajacych obiekty nieozywione przynalezec moze do ktoregokolwiek rodzaju, i czesto wskazuje sie ze slowa takie jak Mädchen "dziewczyna" i Weib "zona" sa rodzaju nijakiego, a nie zenskiego. Z drugiej strony semantycznie neutralne slowo Mensch "istota ludzka" jest gramatycznie mowiac rodzaju meskiego. Nie ma takiego dowolnego przypisania rodzajow w adunaickim. Tolkien/Lowdham watpil czy w stosunku do klas rzeczownikow adunaickich powinno w ogole uzywac sie rodzajow; klasy odnosza sie bezposrednio do plci (SD s. 426) lub w przypadku rzeczownikow nijakich i wspolnych, do braku plci. Rzeczowniki meskie oznaczaja slowa odnoszace sie do istot meskich i ich funkcji takich jak "ojciec"; feminina podobnie do istot zenskich, a nijakie odnosza sie do obiektow nieozywionych. Jedynym wyjatkiem sa obiekty nieozywione upersonifikowane. Dla przykladu, nijaki rzeczownik ūre, zmienia sie w zenski ūrī jesli slonce uwaza sie za istote zenska (pod wplywem elfickiego mitu o sloncu jako ostatnim lisciu Laurelinu, prowadzonym przez niebo przez zenska Maie Arien). Rodzaj wspolny uzywany jest w przypadku rzeczownikow niesprecyzowanych co do plci, takich jak "istota ludzka", i nazw zwierzat (gdy nie wyroznione inaczej: karab "kon" jest r. wspolnego, ale karbū "ogier" i karbī "klacz" sa logicznie r. meskiego i zenskiego odpowiednio). Rodzaj meski zwiazany jest czesto z zakonczeniami spolgloskowymi -k, -r, -n, -d, por. imiona meskie takie jak Gimilkhād. Gimilzōr, Farazōn. Rodzaj zenski zwiazany jest z -th, -l, -s, -z, por. imiona zenskie Inzilbeth, Zimrafel. Jednak reguly te nie sa absolutne, zwlaszcza w przypadku imion wlasnych; Azrubel, adunaickie tlumaczenie quenejskiego Earnedil (Milosnik Morza) nie jest oczywiscie imieniem zenskim. Rzeczowniki nijakie i wspolne sa bardziej niedookreslone do co formy, ale Tolkien/Lowdham przedstawia na s. 427 kilka ogolnych regul, takich jak zakonczenia rzeczownikow wspolnych z przewaga samogloski -a (ā) w ostatniej sylabie.
Wazniejszy niz cztery rodzaje jest podzial wszystkich rzeczownikow na mocne i slabe: "Rzeczowniki mocne tworza liczbe mnoga, a w niektorych przypadkach pewne inne formy, poprzez modyfikacje ostatniej samogloski rdzednia. Rzeczowniki slabe dodaja we wszystkich przypadkach koncowki." (SD s. 425).
Rzeczownik adunaicki odmienia sie w trzech liczbach: pojedynczej, podwojnej i mnogiej. Co wiecej, odmienia sie w trzech formach ktore mozna nazwac przypadkami: tzw. formie normalnej, subiektywnej i obiektywnej. Co do bardziej szczegolowych informacji o roznych klasach rzeczownikow i ich koncowkach, patrz SD ss. 436-438.
Jak sugeruje nazwa, forma normalna jest podstawowa, nieodmieniona forma rzeczownika. Innymi slowy, normalna l.p. nie jest zaznaczona morfologicznie jako taka przez zaden wrostek. Formy normalnej uzywa sie w przypadkach gdy gramatyka adunaicka nie wymaga subiektywu czy obiektywu (patrz nizej). Formy normalnej uzywa sie zwykle gdy rzeczownik jest dopelnieniem lub orzecznikiem w zdaniu, jak w Ar-Farazōnum Bār "Krol Farazon [jest] panem", bār "pan" pojawia sie w formie normalnej poniewaz jest orzecznikiem. Mozna uzyc formy normalnej rzeczownika w funkcji podmiotu, ale w tym przypadku nastepujacy po nim czasownik musi miec zaimkowe przedrostki. Forma normalna liczby podwojnej tworzona jest po dodaniu -at, tak wiec l.pd. od buzun "ucho" brzmi buznat (zauwazyc mozna ze samogloska w sylabie poprzedzajacej zakonczenie -at moze zniknac, tworzac przez to nowa zbitke spolgloskowa, w tym przypadku -zn-, ale zalezy to rowniez od klasy rzeczownika - dlugie samogloski nie znikaja). Forma normalna l.mn. tworzona jest przez dodanie w jakis sposob dlugiej samogloski ī w ostatniej sylabie, wiec l.mn. od huzun brzmi huzīn "uszy". W niektorych klasach rzeczownikow ī dodaje sie do tematu jako nowa koncowa sylabe, jak w batān "droga", l.mn. batāni, ale tez batīna. Zauwaz roznice pomiedzy l.pd. i l.mn. - mozna by pomyslec ze l.pd. oznacza po prostu dwie rzeczy, a l.mn. trzy lub wiecej, ale to nie takie proste. L.pd. uzywa sie w przypadku par naturalnych, jak huznat "dwoje uszu tej samej osoby". Jezeli utniemy komus ucho i polozymy na stole razem z innym uchem, Numenorejczycy powiedzieliby ze na stole leza huzīn, a nie huznat; uszy nie tworza tu pary naturalnej. L.pd. w odniesieniu do dwoch rzeczy ktore wystepowaly w parze tylko czasowo uzywano tylko w jezyku archaicznym.
Subiektyw jest forma rzeczownika jako podmiotu czasownika, stad nazwa. Uzywa sie go rowniez dla rzeczownikow stojacych w apozycji do innego rzeczownika, jak w Ar-Farazōn kathufazgānun "krol Farazon Zdobywca", w odroznieniu od zdania nominalnego Ar-Farazōn kathufazgān "krol Farazon [jest/byl] zdobywca", z orzecznikiem kathufazgān "zdobywca" w formie normalnej. Forma ta moze byc tworzona na rozne sposoby, zaleznie od klasy do ktorej nalezy rzeczownik. Mocne nijakie przechodza pewne wewnetrzne zmiany spolgloskowe, jak zadan "dom" > zadān, khibil "zrodlo" > khibel, i huzun "ucho" > huzōn. Formy te sa ostatecznie produktem wstawienia a, lub, uzywajac terminow Lowdhama "a-umocnienia"; formy przypadkowe reprezentuja *zadaan, *khibail, *huzaun, z aa > ā lub ai, au zmonoftongizowane do dlugiego e lub ō. Slabe nijakie przybieraja koncowke -a, element w silnych rzeczownikach wrostowy raczej niz przyrostkowy. Ale subiektyw rzeczownikow meskich i zenskich tworzy sie po prostu dodajac odpowiednio -un oraz -in odpowiednio: Ar-Farazōnun azaggara avalōyiada "Krol Farazon wojowal przeciwko Valarom", Zimrapelin banāth 'nAr-Farazōn "Zimrafel [jest] zona Ar-Farazona" (ten drugi przyklad musialem byl skonstruowac sam, bowiem Tolkien/Lowdham nie przytoczyl przykladow zenskich subiektywow na -in. Jak zauwazono w NO, s. 207, nie slyszy sie zbyt wiele o Numenorejskich kobietach!) Zauwazyc mozna ze mimo iz czasownik "byc" jest w adunaickim domyslny, jego podmiot ciagle wystepuje w formie subiektywu. Rzeczowniki wspolne przybieraja zakonczenie -(a)n w subiektywie l.p. Subiektyw l.mn. tworzy sie poprzez dodanie -a w przypadku nijakich i -im w pozostalych; w l.dw. zakonczenie -at formy normalnej wydluza sie do -āt.
Obiektyw nie jest niezalezna forma rzeczownika, lecz wystepuje tylko w zlozeniach. Tworzy sie go dodajac do rzeczownika samogloske u, jako wrostek lub przyrostek, czesto zastepujac inna samogloske lub powodujac znikniecie samogloski z poprzedniej sylaby; obiektywy slow minal "niebo", azra "morze", huzun "ucho", batān "droga" to odpowiednio minul, azru, huzun lub huznu, batānu. Obiektywu uzywa sie jako pierwszego elementu w zlozeniach w ktorych element drugi oznacza wykonawce jakiejs czynnosci na pierwszym elemencie. Na przyklad quenejski Earendil, "Milosnik Morza" tlumaczy sie na adunaicki jako Azrubel z azra "morze" w formie obiektywu azru, poniewaz morze jest obiektem milosci "milosnika". Azrabel z "morzem" w formie normalnej nadal znaczy "milosnik morza", ale raczej w sensie "milosnik z morza" lub czegos podobnego. Czasami zwiazek "obiektowy" miedzy pierwszym i drugim elementem zlozenia moze byc nieco niejasno okreslony. W adunaickim odpowiedniku quenejskiej Meneltarmy, Slupa Niebios, minal "niebo" wystepuje w formie obiektywu minul: Minutārik. Sensem jest to ze tārik/slup podpiera niebo, a wiec niebo jest w jakis sposob obiektem tego co czyni slup. Obiektyw nie ma liczby podwojnej czy mnogiej; jst zawsze pojedynczy. Stad adunaicka wersja tytulu Vardy Elentari "Rozpalaczka Gwiazd" nie brzmi Gimlu-nitīr z gimli "gwiazda" w formie obiektywu gimlu, bo to oznaczaloby "rozpalaczka [jednej, pojedynczej] gwiazdy" (forma uzywana jest Gimlinitīr, gimli "gwiazdy" zas to nieodmienny rzeczownik zbiorowy, p. SD s. 427-428).
Adunaicki nie ma prawdziwego dopelniacza. Zamiast niego czesto uzywa sie zlozen. "Kraj Amanu" mozna wyrazic przez cos odpowiadajacego "Amano-krajowi". Posiadanie wyraza najczesciej przedrostek an-, czesto skracany do 'n-, jak w Bār 'nAnadūne, "Pan Anadūne", Narīka 'nBāri 'nAdūn "Orly Wladcow Zachodu" (SD s. 251, 428).
Powrot do spisu tresciLowdham's Report wspomina o kilku "elementach przyslowkowo-przedpozycyjnych": ō "z" [kierunek], ad, ada "do, ku", mā "z" [comitativus], ze "na". Elementy te przylaczaja sie do normalnej formy rzeczownika; w Lowdham's Report nie zalicza sie ich do zakonczen przypadkowych. Jeszcze jednym takim elementem jest zapewne dalad "pod", jak w ugru-dalad "w Cieniu" [dosl. "pod Cieniem"]. To slowo moze zawierac w sobie -ad "do", bo kontekst pokazuje ze chodzi tu nie o stala pozycje pod cieniem, ale ruch w jego kierunku: Êruhīnim dubdam ugru-dalad "Eruhķni popadli w cien".
Mamy kilka przykladow slowka ada "do, ku, przeciwko, do srodka"; Avalōyiada "przeciwko Valarom", akhāsada "w otchlan", azūlada "na wschod". Przyklady na mā "z" i ō "od, z" znajduja sie w zdaniu sālbeth-mā Êruvō "za zgoda (od) Eru". W Avalōyiada i Êruvō miedzy koncowymi samogloskami i oraz u rdzeni rzeczownikowych i dolaczonych elementow y oraz v, odpowiednio, pojawia sie spolgloska poslizgowa. Patrz SD s. 424.
Partykula dopelniaczowa an, 'n omawiana powyzej moze byc uznawana za jeszcze jeden przyrostek przedpozycyjny, chociaz w pozycji przedniej, a nie tylnej.
Powrot do spisu tresciPoswiadczone przymiotniki reprezentuja slowa takie jak izindi "prosty", burōda "ciezki", efalak "daleki" (emfatyczne podwojenie efal efalak - daleko stad), jak rowniez (na s. 435 SD) anadūni "zachodni". Nie wiadomo jak tworzone sa formy stopnia wyzszego i najwyzszego, jesli w ogole adunaicki mial takie formy. W odroznieniu od sytuacji z jezykow takich jak np. niemiecki "nie ma m[eskiej], z[enskiej] czy n[ijakiej] formy przymiotnikow" (ibid.). Wydaje sie jednak ze przymiotnik zgadza sie z rzeczownikiem okreslanym w liczbie; przymiotniki dulgī "czarny" i lōkhī "zakrzywiony" wykazuja zakonczenie -ī, znacznik l.mn. w adunaickim. Rzeczowniki ktore opisuja, takze sa w liczbie mnogiej: bawība dulgī "czarne [byly] wiatry", kathā batīna lōkhī "wszystkie drogi [sa] zakrzywione.
O tworzeniu przymiotnikow mozna sie dowiedziec bardzo malo. Przymiotnik anadūni "zachodni" utworzony jest z rzeczownika adūni "zachod". Poniewaz an- jest partykula wyrazajaca dopelniacz, anadūni doslownie znaczy "zachodu", ale moze byc uwazany za przymiotnik i odpowiednio odmieniany. Krol Ar-Farazōn zwany jest "Zlotym" w Akallabeth, a faraz oznacza zloto. Jesli farazōn ma znaczenie "zloty", zakonczenie -ōn musi byc charakterystyczne dla tworzonych przymiotnikow. Lecz moze to byc rowniez rzeczownik pochodzacy od faraz, dosl "ktos zloty" -- -ōn w rzeczy samej jest na s. 425 SD wymienione jako zakonczenie rzeczownikowe.
Mowi sie ze "przymiotniki zwykle poprzedzaja rzeczowniki" (SD s. 428). Bawība dulgī "wiatry czarne" nie znaczy "czarne wiatry", jest to zdanie nominalne znaczace "wiatry [byly] czarne".
Powrot do spisu tresciW naszym malym korpusie wystepuja dwa przyslowki: tāidō "raz" i īdō "teraz", ten drugi z oboczna forma īdōn. Wydaje sie ze formy z koncowym n uzywa sie przed slowami zaczynajacymi sie od samogloski (w tym polsamogloski y, īdōn Yōzāyan). Por. angielskie a/an, chociaz an nie uzywa sie przed polsamogloskami. Rzeczownika Adūn "Zachod" mozna najwyrazniej uzyc w przyslowkowo/allatywnym sensie "na zachod". Do przyslowkow mozna tez zaliczyc partykule bā "nie (rob)" (SD s. 250).
Powrot do spisu tresciMamy dwa przyklady imieslowu czasu przeszlego na -ān; zabathān "upokorzony" i zīrān "kochany, ukochany". Zakonczenie to jest z pewnoscia spokrewnione z PQ *-nā, quenejskim -na lub -ina. Obydwa imieslowy wystepuja za rzeczownikiem ktory opisuja.
Powrot do spisu tresciZnamy tylko dwa liczebniki, satta "dwa" i hazid "siedem" (SD s. 427, 428, hazad na s. 247). Baza "jeden" ma byc podobno ?IR (SD s. 432, ? - spolgloska glottyczna), stad boskie imie Êru, Jedyny (quenejski Eru), ale faktycznej formy "jeden" nie podaje sie. Mowi sie ze wszystkie rzeczowniki glowne oprocz "jeden" sa faktycznie rzeczownikami. Nastepuja one po swoim rzeczowniku: gimli hazid "siedem gwiazd".
Powrot do spisu tresciNie znamy zadnych niezaleznych przyimkow adunaickich, chociaz musialy istniec. Pewne elementy przyimkowe mozna wyodrebnic z czasownikow - patrz nizej. SD s. 425 zaznacza ze adunaicki "rozroznia rodzaj (czy raczej plec) w zaimkach trzeciej osoby" i zgodnie z SD s. 435 u oraz i "sa bazami rdzeni zaimkowych dla "on" i "ona" - ale niejasna jest faktyczna forma slow "on" i "ona". Hi-akallabeth tlumaczy sie jako "ona ktora upadla" (SD s. 247), sugerujac ze "ona" to hi. Czy "on" moze brzmiec *hu? (Por. hebr. hu' "on"; hi' "ona"). Slowo nenud przetlumaczone jest "na nas", byc moze "my" albo "nas" to nen?
Powrot do spisu tresciChristopher Tolkien wysnuwa co nastepuje z kilku zapisow ktore jego ojciec poczynil o czasowniku Adunaickim: "Istnialy trzy klasy czasownikow: 1) dwuspolgloskowe, jak kan "trzymac", 2) trzyspolgloskowe, jak kalab "upadac", 3) pochodne, jak azgārā "wojowac", ugrudā- "zacieniac". Istnialy cztery czasy: 1) aoryst ('odpowiadajacy czasowi terazniejszemu, ale uzywany czesciej jako czas terazniejszy lub przeszly historyczny w opowiadaniu'); 2) ciagly (terazniejszy); 3) ciagly (przeszly), 4) czas przeszly ('czesto uzywany jako zaprzeszly w polaczeniu z aorystem jako czasem przeszlym, lub przyszly dokonany z aorystem jako czasem terazniejszym'). Czas przyszly, tryb subiektywny i zyczacy reprezentowaly czasowniki posilkowe, a strone bierna oddawano formami czasownika bezosobowego 'z podmiotem w bierniku' (SD s. 439; to co nazywa sie tu 'biernikiem' musi byc forma 'normalna' rzeczownika). Stad tez adunaicki wyrazal konstrukcje strony biernej w rodzaju "on byl widziany" czyms odpowiadajacym "jego widzial" tj. "[ktos] widzial jego".
Oto czasowniki z zakonczeniami ktore wystepuja w Lowdham's Report i w ostatecznych wersjach fragmentow adunaickich (podaje tez podmiot czasownika, bowiem czasownik moze w jakis sposob zgadzac sie ze swoim podmiotem).
Czasowniki tlumaczone w czasie przeszlym:
unakkha "przyszedl". Najwidoczniej forma NAKH "przychodzic, przybywac"
dubdam "[Eruhķni] popadli"
yurahtam "[Wladcy Zachodu] zlamali"
hikallaba "ona upadla" (ona = Numenor)
ukallaba "[Pan] upadl" Bār ukallaba "Pan upadl", bārun (u)kallaba
"to Pan upadl" (patrz SD s. 429). Sa to formy KALAB; SD s. 416, 439.
ayadda "[prosta droga] biegla".
usafda "zrozumial" (baza SAPHAD , SD s. 421)
Istnieje rowniez czas przeszly ciagly [tj. niedokonany - przyp. tlum.] w azaggara "[Ar-Farazon] wojowal".
Tylko kilka czasownikow tlumaczy sie czasem terazniejszym:
yanākhim "[Orly] sa blisko" (SD s. 251). Czasownik yanākhim, tutaj
przelozony "sa blisko", wyraznie pochodzi od bazy czasownikowej NAKH
"przychodzic, zblizac" (SD s. 416)
yakalubim "[gory] pochylaja sie". najwidoczniej forma KALAB "upadac"
(SD s. 251).
Jeden przyklad wydaje sie jakby rodzajem trybu subiektywnego: du-fursā "[morza] jakby wplynely".
Mamy rowniez przyklad trybu rozkazujacego: Bā kitabdahe! "Nie dotykaj mnie" (SD s. 250). Bā jest partykula przeczaca "nie [rob]". Znamy tez podobne wyrazy elfickie (WJ ss. 370-371).
Moje proby analizy materialu:
Czasowniki w liczbie mnogiej tlumaczone przez czas terazniejszy wykazuja zakonczenie -i: yanākhim "(oni) zblizaja sie", yakalubim "(oni) opieraja sie", yurahtam "(oni) lamia"; mozemy dodac jeszcze nam "sa" z wczesnej formy fragmentu podanej na s. 312 (wyraznie spokrewnione z elficka baza NA "byc", LR s. 374). Dubdam "[oni] popadli" moze byc jeszcze jednym przykladem, ale mozliwe rowniez ze koncowe -m jest czescia bazy BADAM "upadac", i ze mnogosc wyraza tutaj przedrostek du- "oni". Por. tez du-fursā "jakby wplynely", o morzach, bez koncowego -m.
Mozna zaklasyfikowac tez kilka morfemow zaimkowych. Tlumaczy sie je zaimkowo tylko gdy podmiotu zdania nie wyraza odrebne slowo:
u "on" in unakkha "on przyszedl", ukallaba "[on] upadl", usafda
"zrozumial".
hi "ona" in hikallaba "ona upadla" (porownaj ukallaba wyzej)
du "oni": dubdam "[oni] popadli".
ki "ty"? in Bā kitabdahe "[ty] nie dotykaj mnie" (patrz nizej).
a "ono"??? in ayadda "szla", podmiotem jest obiekt nieozywiony
(droga).
W naszym jedynym przykladzie trybu rozkazujacego, okrzyku bā kitabdahe! "nie dotykaj mnie!" (s. 250), bā wyraznie oznacza "nie [rob]" (znamy podobne wyrazy elfickie). Kitadabhe wiec musi oznaczac "dotykac mnie". Najlepszym moim wnioskiem jest to ze baza slowa "dotykac" to TABAD, tu reprezentowana przez -tabda- z przyimkowym przedrostkiem ki- *"ty" i przyrostkiem -he "mnie". Ale sugerowano rowniez ze -he to zakonczenie trybu rozkazujacego, i ze doslownym znaczeniem bā kitadabhe jest po prostu "nie-ty-dotykaj".
Trzyspolgloskowa baza KALAB "upadac" tworzy swoj czas przeszly poprzez dolaczenie z przodu odpowiedniego elementu zaimkowego, podwajajac drugie L w rdzeniu i dodajac -a; ukullaba "on upadl", hikallaba "ona upadla" *kikillaba "ty upadles", *dukallaba "oni upadli". SAFAD "rozumiec" tworzy czas przeszly w ten sam sposob, z wyjatkiem tego ze druga spolgloska bazy nie podwaja sie, i pomija sie drugie wystapienie SC w bazie; usafda "zrozumial" (i podobnie *hisafda "zrozumiala", *dusafda "zrozumieli", *kisafda "zrozumiales"). Idac za wzorem KALAB > ukallaba powinnismy sie zamiast tego spodziewac SAFDA > *usapfada; i podobnie KALAB mogloby dac ukalba zamiast ukallaba, idac za przykladem SAFAD > usafda. Czy ukallaba i usafda naprawde reprezentuja ten sam czas? Czy moze jeden z nich reprezentuje aoryst uzywany jako "czas przeszly w opowiadaniu" (SD s. 439), podczas gdy drugi to prawdziwy czas przeszly? W tym przypadku, ktory jest ktorym? Tolkien w niektorych przypadkach wahal sie ktorej formy uzyc; SD s. 288 zaznacza ze rozwazal i hikallaba i hikalba jako "ona upadla".
Dwuspolgloskowa baza NAKH "przychodzic" daje unakkha "przyszedl" (oraz *hinakkha "przyszla", *dunakkha "przyszli", *kinakkha "przyszedles"?). Z podwojenia kh powstaje spolgloska aspirowana kkh. Idac za tym wzorem, baza KAN "trzymac" moze dac formy takie jak *ukanna "trzymal", *hikanna "trzymala", *dikanna "trzymali", *kikanna "trzymales". Ayadda "biegla" (o drodze) moze reprezentowac baze *YAD z przedrostkiem zaimkowym *a "to"; wtedy podwaja sie ostatnia spolgloske i dodaje a (jak w NAKH > unakkha).
Jeden niepewny punkt: czy koncowe a jest rzeczywiscie zakonczeniem fleksji, czy tez jest to SC baz KALAB, SAFAD, NAHK, *YAD jako przyrostek? Jesli tak, 3 os. meska czasu przeszlego od BITH "mowic" moze brzmiec *ubitthi zamiasyt *ubittha (zgodnie ze wzorem NAKH > unakkha), i podobnie czas przeszly od NIMIR "blyszczec" moze brzmiec *unimri (lub *unimmiri), a nie *unimra (albo *unimmira). Nigdy sie nie dowiemy co jest poprawne.
Czas przeszly niedokonany: czasownik azaggara, tlumaczony "wojowal" moze byc tego czasu przykladem - czynnosc przeszla w trakcie wykonywania. Zaznacza sie ze ten czasownik jest "pochodny", i podaje sie forme podstawowa jako azgārā "prowadzic wojne". W azaggara druga spolgloska bazy jest podwojona, po niej wstawiono CS, a dlugie samogloski skrocily sie.
Czas terazniejszy (ciagly): forme te wyrazaja, zdaje sie, yanākhim i yakalubim "sa blisko *zblizaja sie" oraz yakalubim "pochylaja sie, *upadaja". Owo -im to zapewne przyrostek liczby mnogiej wyrozniony powyzej. Baza yanākhim jest najwidoczniej NAKH, tak wiec rdzenie dwuspolgloskowe tworza zapewne swoj czas terazniejszy (ciagly) poprzez dodanie przedrostka ya-, oraz poprzez wzdluzenie samogloski bazowej (a, i, u staja sie ā, e, ō odpowiednio) - liczba mnoga czasu terazniejszego (ciaglego) od BITH "mowic" moze byc yabethim "mowia". Podstawa yakalubim musi byc KALAB, tak wiec bazy trzyspolgloskowe tworza swoj czas terazniejszy (ciagly) najwyrazniej poprzez zatrzymanie SC miedzy pierwsza i druga spolgloska, ale miedzy spolgloska druga i trzecia pojawia sie u.
Powrot do spisu tresciW niektorych przypadkach nie mozna podac objasnienia; Tolkien/Lowdham po prostu wspomina jakas forme dla zilustrowania jakiegos przykladu dotyczacego fonologii lub slowotworstwa, ale nie wyjasnia samego slowa. Dlugie samogloski zaznaczone sa akcentem circumfleksowym; glowne zrodlo (Lowdham's Report) uzywa zamiast nich makronow, ale circumfleksy uzywane sa w tekstach opowiesci. Numery stron odnosza sie do Sauron Defeated, chyba ze zaznaczono inaczej. Dwuznaki th i kh oznaczaja spolgloski szczelinowe (th jak w ang. think, kh = niem. ach-Laut) [ph zostalo zastapione przez f - przyp. tlum.], zas tth i kkh to spolgloski aspirowane (t+th, k+kh) oraz pf (brak przykladu). Wczesne wersje "fragmentow" Lowdhama (SD ss. 311-312), poprawiane przez Tolkiena, zostaly pominiete, jak rowniez kilka innych form i nazw ktore nie wydaja sie sluszne w momencie w ktorym Tolkien porzucil adunaicki. Kilka form przestarzalych wymienionych zostalo pod haslem formy ktora je zastapila, ale nie umieszczono ich w osobnych haslach. Co do imion krolow Numenoru, odnosniki dotycza Niedokonczonych Opowiesci, a nie Dodatku A WP, poniewaz wszystkie [angielskie - przyp. tlum.] wydania NO maja jednolita paginacje.
a - zakonczenie subiektywu rzeczownikow nijakich l.mn. (430)
abār - "sila, wytrzymalosc wiernosc" (431). Najwidoczniej spokrewniona z
bār "pan"
-ad, -ada - "do, ku" (wrostki przyimkowe) (429) por. Avalōiyada, akhāsada
Adrahil - imie meskie (PM s. 439), zastapilo Agrahil
Agathurush - *"Moczary Cienia" = sindarinskie Gwathlo (NO s. 263)
Aglahad - imie meskie (PM s. 440)
adūn - "zachod, na zachod" (247, 435)
Adūnāim - *"Numenorejczycy", czy tez raczej *Dunedaini (426)
agan - "smierc", uosobione jako Agān (426) i wtedy meskie, w pozostalych
wypadkach nijakie. Por. agannālo "cien smierci" (247)
AK(A)LAB(A), (A)KALBA - najwidoczniej modyfikacje KALAB, nieprzetlumaczone
(410)
Akallabeth - "Ta-ktora-upadla" (312), tez hi-Akallabeth ),
nazwa zatopionego Numenoru.
akhāsada - "w otchlan" (247). Zawiera -ada, stad *ahkās "otchlan"?
Alkarondas - "Zamek Morza", nazwa statku Ar-Farazona (PM s. 156, pisana
Alcarondas w SD s. 385). Wydaje sie ze zastapila Aglarāma, o tym samym
znaczeniu.
Amatthāni - "Kraj Amanu" (zlaczony z Amān-thāni, 435)
ammī , amme - "matka" (434)
an- - przedrostek przymiotnikowy o znaczeniu dopelniacza, czesto
skracany do 'n (435): Narīka 'nBāri 'nAdūn "Orly Wladcow Zachodu"
(251), thāni anAmān, thāni n'Amān "Kraj Amanu" (435) (rowniez Amatthāni)
-an zakonczenie subiektywu rzeczownikow wspolnych (rowniez -n, 430)
anā - "czlowiek, istota ludzka" (426, 434, pelna odmiana 437); r. meski
anū "samiec, mezczyzna", zenski anī "kobieta" (434) (slowa o szerszym
znaczeniu niz naru i kali "kobieta, mezczyzna")
Anadūne - "Westernesse, Numenor" (247, 426)
anadūni - "zachodni" (426, 435)
Ar-Abattarīk - "Tar-Ardamin" (NO:222). adūnaickie * Abatta =
quenejskie Arda ?
Ar-Adūnakhōr - "Tar-Herunumen", Pan Zachodu (NO:222)
Ar-Balkumagān - "Tar-Kiryatan", *"Krol Budowniczy Okretow" (PM:151). Co
dziwne, imie to zdaje sie zawierac obiektyw *balak "statek", chociaz
to oznaczaloby "budowniczny (jednego) okretu", jako ze obiektyw nie ma
liczby mnogiej. Tar-Kiryatan "zbudowal wielka flote statkow krolewskich"
(NO:221), nie tylko jeden. Por. Gimilnitīr a Gimlu-nitīr oraz imie
Nimruzīr. Czy Tolkien odrzucil idee jakoby obiektyw mial tylko l.p.?
Ar-Belzagar - "Tar-Kalmacil" (NO:222). Imie quenejskie zawiera, jak sie
zdaje, kalma "lampa" = adunaickie *bel lub *belza?
Ar-Gimilzōr - "Tar-Telemnar "(NO:223). Telemnar moze znaczyc "srebro-plomien",
ale imie adunaickie zawiera gimil "gwiazdy".
Ar-Inziladūn - "Tar-Palantir". (NO:223) Imie quenejskie znaczy "Dalekowzroczny",
ale adunaickie Inziladūn - "Kwiat Zachodu".
Arminaleth - quenejskie Armenelos, nazwa miasta (PM:145).
Ar-Farazōn - "Krol Farazōn, Tar-Calion" (435). Od faraz. Subiektyw Ar-
Farazōnun (247). Ar-Farazōn kathuphazgānun "Krol Farazōn Zdobywca" (429).
Ar-Sakalthōr - "Tar-Falassion" (NO:223) Imie quenejskie zawiera falasse
"brzeg" = adunaickie *sakal?
Ar-Zimrafel - "Tar-Miriel" (NO:224), zobacz Zimrafel. Zastapilo Zimrahi,
PM:155.
Ar-Zimrathōn - "Tar-Hostamir" (NO:223). Imie quenejskie zawiera mir "klejnot"
= adunaickie zimra, por. Zimrafel = Miriel.
āru - "krol", āru n'Adūnāi "krol Adunajczykow" (429)
ASAD - ??? (421)
asdi - ??? Czesto zapisywane azdi. Wyraz pochodny od bazy ASAD (421).
at zakonczenie liczby mnogiej (429).
ATLA - ???; rowniez w formie TAL(A) (418)
attū, attō - "ojciec" (434)
Avale - "bogini, Valie" (428)
Avalōi - "*Valarowie, Moce" (305), subiektyw l.mn. Avalōim (241);
Avalōiyada "przeciwko Valarom" (247), zawiera -ada
Avallōni - "*Avallone" (241, 305)
Avradī - "Varda" (428)
azaggara - "wojowal", najwidoczniej forma azgarā (247, por. 439).
azar - "gwiazda", tak wedlug PM s. 372, ale w Lowdham's Report "gwiazda"
to gimli, a azra (na 431 azar, pozniej zmienione) oznacza "morze".
azgarā - "wojowac" (439), por. azaggara.
azra - "morze", pelna odmiana 431. Obiektyw azru w Azrubel; subiektyw
l.mn. w azrīya (247); rowniez w azra-zaīn "kraje morza" (435).
Azrubel - "milosnik morza" = quenejskie Earendil (305, 429).
azūlada - "na wschod" (247), zawiera -ada.
ayadda - "biegla" (o drodze, 247).
bā - "nie [rob]!" (250)
*balak - "statek" (l.mn. balīk), obiektyw balku - w Ar-Balkumagān, por. huzun
"ucho", l.mn. huzīn, obiektyw huznu (430).
balīk - "statki" (247), l.p. *balak?
banāth - "zona" (pelna odmiana 437).
*bawāb - "wiatr" (zob. bawība).
bār "pan" (428, pelna odmiana 438). Subiektyw bārun (429); Barīm an-Adūn
"Wladcy Zachodu", Valarowie (247). Tutaj forma subiektywu l.mn. jest barīm;
na s. 438 podano ja jako bārīm, co moze byc poprawniejsze.
batān - "droga, sciezka", l.mn. batīna (247, pelna odmiana 431; zauwaz tez
przyp. 16 na s. 435).
bawība - "wiatry", subiektyw l.mn. L.p. *bawāb? (por. batān "droga", l.mn.
batīna).
beth - "powiedzenie, slowo" (ale sprawcze "mowiacy" jako element koncowy
zlozen, jak w izindu-beth, 427).
BITH - "mowic" (416)
burōda - "ciezki" (247)
dāira - "ziemia" (247)
dāur - "mrok" (wczesniej *daw'r, 423).
DAWAR - *"mrok" (patrz dāur)
dolgu - "noc" (w sensie pejoratywnym, 306).
dubdam - "upadli" (l.mn., 247).
dulgī - "czarny/e" (l.mn., 247).
du-phursā - "jakby wplynely" (247)
ephalak - "daleko"; ephal ephalak "daleko stad" (247).
Eru - "Jedyny", bostwo (quenejskie Eru ); Eruvō "od Eru" (248, 249); Eruhīnim
=quenejskie Eruhini, "dzieci boga" (247 por. 249).
faraz - "zloto" (426, rowniez w Dodatku E WP). Por. Ar-Farazōn.
fazān - "ksiaze, syn krolewski" (436).
gimil - "gwiazdy", nieodmienny rzeczownik zbiorowy odnoszacy sie do
gwiazdzistego nieba jako calosci (427); Gimilnitīr "Rozpalaczka gwiazd" =
quenejskie Elentari, tytul Vardy (428). Gimlu-nītir "rozpalaczka (jednej)
gwiazdy", umyslne niescisle tlumaczenie Elentari dla pokazania faktu ze
obiektyw ma tylko l.p. (428).
GIMLI - ??? Formy oboczne i pochodne wyliczono na 425. Na 434 jako GIM'L,
plus pochodne GAIMAL (434).
gimli - "gwiazda", l.mn. gimlī (427). Pelna odmiana 431.
Gimilkhād - imie meskie, zawiera gimil "gwiazdy" (NO s. 223).
hazad - "siedem" (247). Jakis zwiazek z khuzdulskim khazād "krasnoludy",
zwazywszy ze krasnoludy dzielily sie na Siedem Rodow? (427, 428 hazid).
hi-Akallabeth - "Ta-ktora-upadla", Numenor (247).
hikallaba - "ona upadla" (247).
huzun - "ucho", l.podw. huznat "dwoje uszu", pelna odmiana 430, zob. tez
przyp. 15 na s. 435.
ībal - imie meskie (NO s. 194).
idō - "teraz", zapewne idōn kiedy nastepny wyraz zaczyna sie na samogloske,
por. angielskie a/an (247).
IGIML - ??? Formy oboczne i pochodne wyliczono na 422-423.
igmil - "gwiazdzista figura", l.mn. igmīl (427).
-im - zakonczenie subiektywu l.mn. dla wszystkich rzeczownikow procz
nijakich (430).
Imrahil - imie meskie (NO s. 246), oznaczone jako imie numenorejskie w
Dodatku E WP.
Imrazōr - imie meskie (NO s. 447).
-in - zakonczenie subiektywu dla slabych rzeczownikow r.z.
Indilzar - "Elros" (PM:164)
inzil - "kwiat", wyodrebnione z Inziladūn "Kwiat Zachodu" (NO s. 227)
i Rothinzil "kwiat piany", por. tez imie zenskie Inzilbeth, wspomniane
w Akallabeth.
izindi - "prosty" (247).
izindu-beth "prawdomowca, prorok" (427).
izre (< izrei < izreyī ) "ukochany" (424, objasnienie i pelna
odmiana 438). Od bazy ZIR.
?IR - "jeden, sam" (? = spolgloska glottyczna) (432).
kadar - "miasto"; kadar-lāi "ludnosc miasta" (435).
kadō - "i tak" (247).
KALAB - "upadac" (416); kalab "spadac" (439).
kali - "kobieta" (434).
kallaba - "upadl", forma KALAB (429).
kan - "trzymac" (439)
KARAB - ??? (415) Podstawa karab?
karab - "kon" (l.mn. karīb) (434). Meskie karbū "ogier" (434, 435),
zenskie karbī "klacz" (434).
kātha - "wszystko" (247).
kathuphazgān - "zdobywca", subiektyw kathuphazgānun (429)
khāu, khō - "wrona", l.mn. kwāwi (m.), khōi (426)
khibil - "zrodlo", pelna odmiana 430.
kew, keu - ??? Od bazy KIW (424).
KIRIB - ??? (415)
kitabdahe! "dotknij mnie!" (ze zdnaia bā kitabdahe "nie dotykaj mnie!"
(250) baza *TABAD "dotykac" (-tabda-) z wrostkami przyimkowymi *ki- "ty" i
*-he - "mnie"?
KIW - ??? por. kew, keu (424).
kōy, kōi - ??? por. KUY (424).
KUL'B - ??? (422) Zrodlo kulub? Formy oboczne i pochodne wyliczone na
422-423.
KULUB - ??? Zrodlo kulub? Formy oboczne i pochodne wyliczone na 425.
kulub - "korzenie, jadalne jarzyny korzenne bez owocow" (431), nieodmienny
rzeczownik zbiorowy. L.mn. kulbī "korzenie" na okreslona liczbe korzeni.
kōy, kōi - ??? (424) Od bazy KIW (424).
KUY - ??? por. kōy , kōi (424).
lōkhī - "zakrzywiony" (l.mn.) (247)
lōmi - "noc" (414), w znaczeniu pozytywnym (306)
-mā - "z" (429).
magān - *"robotnik", wyodrebione z Ar-Balkumagān.
manō "duch" (z *manaw-, *manau), l.mn. manōi (424, pelna odmiana 438).
minal - "niebo, niebiosa" (414), obiektyw minul w Minul-Tārik "slup
niebios", nazwie gory, quenejskie Meneltarma (241, 429). Minal-tārik
oznaczaloby "Niebianski Slup" (429). Por. tez Minal-zidar "niebieska
rownowaga" (200, na 241 minil zamiast minal).
mīk - "meskie niemowle" (427).
mīth "zenskie niemowle" (427), "mala dziewczynka" (437), pelna odmiana
438.
miyāt - "(dzieci) bliznieta" (427)
MIYI - "maly" (427)
-n - zakonczenie subiektywu dla rzeczownikow r. wspolnego (tez -an,
430).
NAK - ??? (422). Formy oboczne i pochodne wyliczone na 422-423.
NAKH - "przychodzic, przyblizac (sie)" (416). por. unakkha.
nālo - "cien", wyodrebnione z agannālo.
*narāk - "orzel"? l.mn. narīka; por. batān "droga", l.mn. batīna.
nardu - "zolnierz" (pelna odmiana 438).
narīka - "Orly" (l.p. *narāk ?) Narīka 'nBāri 'nAdūn "Orly Wladcow
Zachodu".
naru - "mezczyzna, samiec" (434, pelna odmiana 437, rowniez podana alternatywna
forma narū).
nenud - "na nas" (247)
nīlo - "ksiezyc", uosobione Nīlū (426 - meskie gdy uosobiony, w pozostalych
wypadkach nijakie, pelna odmiana 431).
NIMIR - "blyszczec" (416).
nimir - "elf" (pelna odmiana 436, normalna l.mn. nimīr). Por tez WJ s. 386:
"Elfow zwali Dunedaini Nimīr (Piekni)".
Nimriye - "jezyk nimirski (elficki), quenya ("avallonski") (414).
Nimruzīr - Elendil, "Milosnik elfow" (247). Dziwi uzycie obiektywu nimru
jako "elf"; poniewaz obiektyw ma zawsze l.p., znaczyloby to "milosnik
jednego elfa" a nie "milosnik Elfow w ogole". Por. Gimilnitīr a
Gimlu-nītir.
Nimruzīrim - "Przyjaciele Elfow" (PM s. 151), subiektyw l.mn. Nimruzīr.
nīph - "glupiec" (426), rowniez nūf (437)
nithil - "dziewczyna" (427, pelna odmiana 436)
nitīr - "rozpalacz(ka)", wydobrebnione z Gimilnitīr.
nūlu - "noc", bez negatywnego znaczenia (306).
nūph - "glupiec" (437), rowniez nīph (426)
nuphār - "rodzice", l.podw. nuphrāt "ojciec i matka" jako para (434).
-ō - "od", wrostek przyimkowy (Eruvō).
pā - "reka" (< *pa3a ), l.mn. pāi (416, 426).
PA3 - mozliwa forma bazy ktora dala pā (416).
pūh - "oddech" (426), pelna odmiana 431.
raba "pies", meskie rabō, zenskie rabe "suka" (434, 437).
Rōthinzil - "Kwiat piany" = quenejskie Vingilot, statek Earendila (360).
Zob. inzil. Pisane Rothinzil w poczatkowych akapitach Akallabeth.
rūkh - "krzyk" (426).
SAPAD - ??? (421) por. sapda.
SAPHAD - "rozumiec" (416) por. usaphda.
saibeth - "zgoda"; saibeth-mā "ze zgoda" (247).
sapthān - (p czesto wymawiane /f/) "medrzec, czarodziej" (421).
sapda - ??? (czesto pisane sabda) Pochodna SAPAD (421).
satta - "dwa" (428).
sūla - "traba" (419)
sulum - "maszt" (419) (tlumaczone jako pokrewne q. tyulma, tutaj wywodzone
z PE *kyulumā, zapewne usuwajac wczesniejsza rekonstrukcje *tyulmā z
Etymologii (LR s. 395).
tāidō - "kiedys".
TAL(A) - ??? Rowniez w formie ATLA (418).
tamar - "kowal" (pelna odmiana 436).
tārik "pillar", in Minul-tārik "Pillar of Heaven" (429). Dual tārikat
(430).
thāni anAmān , thāni n'Amān "Land of Aman" (435). Also Amatthāni.
ugru "shadow", ugru-dalad "under [the] Shadow" (247; cf. 306). Verb ugrudā -
"overshadow" (439)
ukallaba "fell" (429)
unakkha "he came", form of NAKH (247)
ūre "slonce", uosobione ūrī (426 - zenskie gdy uosobione, w przeciwnym
razie nijakie): ūriyat "slonce i ksiezyc" (428; faktycznie ūri + zakonczenie
l.podw. "ksiezyc" dorozumiany; ūrinil (uw) w "slonce i ksiezyc" $e(zlozenie
ūri i Nīlu "Slonce" i "Ksiezyc" + zakonczenie l.podw.); ūriyat nīlo: jeszcze
jedna metoda mowienia "slonce i ksiezyc", z zakonczeniem l.podw. dodanym
do pierwszego slowa i drugim po nim w l.p.
Ulbar - imie meskie (NO s. 165)
-un - zakonczenie subiektywu dla rzeczownikow meskich (430)
urīd - "gory" (251). L.p. *urud?
*urud - "gora", l.mn. urīd (251). Por. huzun "ucho", l.mn. huzīn (430).
uruk - "goblin, ork" (pelna odmiana 436).
urug "niedzwiedz" (426), urgī "niedzwiedzica" (435).
usaphda "zrozumial" (420), od SAPHAD. Rzadziej pisane uspatha.
zabathān - "upokorzony" (247).
zadan - "dom", pelna odmiana 430.
zāira - "tesknota" (247), zaira, zāir na 423.
zāin - "kraje", l.mn od zāyin. Od *zāyīn w azra-zāin.
zāyan - "kraj" (423), l.mn. zāin. W Yōzāyan.
Zamīn - imie zenskie (NO s. 194).
-ze - "na" (429)
zigūr "czarodziej" (pelna odmiana 437). Subiektyw Zigūrun "Czarodziej" na
247, o Sauronie.
Zimrafel - "Mķriel", imie zenskie. Wydaje sie ze *zimra znaczy "klejnot",
p. Ar-Zimrathōn. Quenejskie Miriel mozna tlumaczyc jako "corka klejnotu",
stad adunaickie fel = "corka"?
zini - "samica" (pelna odmiana na s. 437, rowniez alternatywna forma
zinī)
ZIR - "milosc, pozadanie" (423), por. zīr "milosnik" w Nimruzīr
zirān - "ukochany" (247)
zōrī - "piastunka" (438)
yanākhim - "sa blisko, *zblizaja sie" (251). Zapewne forma od NAKH
"przybywac, przyblizac (sie)".
yakalubīm - "pochylac sie", l.mn. (251). Zapewne forma KALAB "upadac".
yurahtam - "zlamali", l.mn. (247)
Yōzāyan - "Kraj Daru", nazwa Numenoru (q. Andor; 241, 247, por. NO s.
184). Zawiera zāyan (wiec *yō - "dar"?)
(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights
reserved.
Polski przeklad (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.
Data ostatniej modyfikacji (Last modified): 1997.08.30.
