Pismo tengwarowe

UWAGA: Ta strona zawiera znaki dostępne tylko w specjalnym foncie. Dlatego najwygodniej będzie ją oglądać w środowisku graficznym.
Należy zainstalowac czcionki z pakietu Daniela S. Smitha - dostępnego tutaj (tengq19d.zip - 185.778 B).
Uwaga 2: Niektóre wersje Netscape dla MS Windows nie chcą wyświetlać czcionek tengwarowych. W przypadku X Window: "może być".

opracowanie i edycja: Gwidon S. Naskrent (sr%2^5 5#8a7R51)

Wstęp

Witam na stronie poświęconej pismu tengwarowemu; kreacji J.R.R. Tolkiena która pozwoliła mu uzupełnić swój językowy świat, wypełniony już mową elfów i innych stworzeń, o dodatkowe żródło komunikacji: alfabet w którym mieszkańcy jego świata mogli spisywać swoje historie i opowieści. Jako że polskie wydanie Władcy Pierścieni pomijało do niedawna ten aspekt twórczości Profesora, pozwalam sobie wspomóc niniejszym artykułem znajomości Tolkiena w Polsce. Mam nadzieję że strona niniejsza - choć skromna w treści i z pewnością nie pozbawiona błędów - pozwoli przybliżyć ten właśnie aspekt tolkienowskiego świata polskim czytelnikom, częstokroć niezdolnych korzystać z oryginalnych tekstów.

Gwidon S. Naskrent (naskrent@hoth.amu.edu.pl)
Poznań, 1996-1998

Co to jest pismo tengwarowe?

Pismo tengwarowe jest rodzajem pisma konsonantalnego (spółgłoskowego), a więc takiego którego podstawowe znaki reprezentują wyłącznie spółgłoski. Na tej zasadzie opiera się pismo hebrajskie oraz rozmaite wersje pisma arabskiego, przystosowane do zapisywania różnych języków semickich i indyjskich. W odróżnieniu jednak od nich, tengwarami pisze się z lewa na prawo, a więc w sposób do którego my, Europejczycy, jesteśmy przyzwyczajeni od wieków. Nie oznacza to jednak że w obrębie samego sposobu pisania nie ma odmian - najważniejszą jest sprawa pisania znaków samogłoskowych nad poprzednią lub następną literą, co zostanie omówione poniżej.

Tengwary

Zasadniczymi znakami alfabetu są tengwary (w quenyi - znaki, litery). Uwaga: liczba pojedyncza tego wyrazu brzmi (zgodnie z regułami języka quenejskiego) tengwa (wym. teń-wa), nie tengwar. Tengwary odzwierciedlają fonetyczny schemat języka - zasadniczo quenyi, ale dzięki swojej elastyczności cały system można przystosować również do dowolnego innego; w istocie, do większości, jeśli nie wszystkich, języków europejskich. Wyróżnia się dwadzieścia cztery tengwy podstawowe i dwanaście dodatkowych - oddających dźwięki które nie mieszczą się w regularnym schemacie podstawowym - razem więc trzydzieści sześć. Każda tengwa ma swoją quenejską nazwę, podobnie jak hebrajskie alef, beth, gimel..., greckie alfa, beta, gamma..., tutaj jednak nazwą litery jest słowo w którym dana spółgłoska występuje jako pierwsza. Każda tengwa składa się z rdzenia (telko) i łuczka (lúva). Różne położenia rdzenia i łuczka względem siebie pozwalają wyróżnić różne kategorie spółgłosek. Obowiązuje np. zasada że podwojenie łuczka oznacza udźwięcznienie spółgłoski ( np. t > d), a zmiana położenia łuczka z górnego na dolny - aspirację (np. t > th).

Oto tabelka przedstawiająca tengwy podstawowe i rozszerzone, wraz z ich oryginalnymi literowymi wartościami w jeżyku quenejskim oraz układem fonetycznym który odzwierciedlają:

Tab.1: tengwary wraz z odpowiadającymi im wartościami
	seria I	seria II	seria III	seria IV
rząd 1	1 tinco (metal) t /t/	q parma (księga) p /p/	a kalma (lampa) k /k/	z quesse (pióro) q /q/
rząd 2	2 ando (brama) nd /d/	w umbar (los) mb /b/	3 anga (żelazo) ng /g/	v ungwe (pajęczyna) ngw /gw/
rząd 3	3 thúle/súle (duch/wiatr) th /[theta]/	e formen (północ) f /f/	d harma/aha (skarb/gniew) kh /h/	c hwesta (powiew) khw /w/
rząd 4	4 anto (usta) dh (?)	r ampa (hak) mp /v/	f anka (paszcza) nk /h'/	v unque (wgłębienie) nkw /w'/
rząd 5	5 númen (zachód) n /n/	t malta (złoto) m /m/	g ngoldo (Noldo) ng /?/	b ngwalme (męka) ngw (?w)
rząd 6	6 ore (serce) r /r/	y vala (moc anielska) v /v/	h anna (dar) y /y/ (1)	n vilya (powietrze) w lub v /w-v/
dodatkowe 1	7 rómen (wschód) r /r/	u arda (region) rd /r'/	j lambe (język) l /l/	m alda (drzewo) ld /l'/
dodatkowe 2	8 silme (światło księżyca) s /s/	i silme nuquerna (silme odwrócone) s /s/ (2)	k are/esse (blask słońca/imię) z lub ss /z/	, are nuquerna (are odwrócone) z lub ss /z/ (2)
dodatkowe 3	9 hyarmen (południe) hy /h/	o (3) hwesta sindarinwa (hwesta sindarińskie) (używane tylko w sindarińskim)	l yanta (most) y /y/	. ure (ciepło) w /w/

(1) y spółgłoskowe. (2) warianty graficzne używane gdy towarzyszące im tehtary znajdowały się pod lub nad znakiem, odpowiednio. (3) w układzie dla quenyi tengwa ta nazywa się halla (wysoki) i wygląda podobnie do nośników (˝); wartość fonetyczna /h/.

Ażeby zrozumieć zastosowanie alfabetu tengwarowego, należy wiedzieć co nieco o jego historii; tengwary były dziełem Rumila, pierwszego z elfich kronikarzy i historyków w Valinorze. Ich obecną postać zawdzięczamy Feanorowi, największemu z rzemieślników Noldorów, który niedługo przed uwolnieniem Melkora z Mandosu znacznie poszerzył i uregulował formę i wygląd tengwarów (przynajmniej tych podstawowych). Prawodpodobnie dodał również znaki samogłoskowe, albowiem możliwe że zrazu Noldorowie posługiwali się pismem sylabicznym. Wszystko to bardzo ułatwiło użycie pisma (umożliwiając kaligraficzne pisanie piórem lub pędzelkiem).

Dzięki temu że powstał w zamierzchłej epoce, klasyczny zestaw tengwarów zawiera znaki odpowiadające fonemom które zanikły w erach późniejszych - zwłaszcza kombinacje dwóch samogłosek, z których jedna jest nosową (nd, mb, mn) - w praktyce większość tengw z serii III i IV. Kiedy Noldorowie przybyli do Beleriandu, zastali tam Sindarów praktykujących właśnie certhy - alfabet runiczny pomysłu Daerona, minstrela króla Thingola. Szare Elfy szybko jednak porzuciły runy i zaczęły spisywać swoje historie - a czyniły to zrazu niechętnie - pismem Noldorów, przerabiając je jednak na swoją modłę i dodając nowe tengwy dla potrzeb swojego języka, choćby nr 34 (hwesta sindarinwa). Tak mógł powstać system beleriandzki, o którym będzie mowa niżej - używano go już przecież w Drugiej Erze w Eregionie. Oczywiście Sindarowie nie zaprzestali używać runów do rycia w drewnie i metalu, i wszędzie tam gdzie była taka konieczność (np. jako znaki komunikacyjne w lasach); przekazali je też krasnoludom. Od Drugiej Ery, a może i wcześniej, tengwarami posługiwali się ludzie, znów znacznie przerabiając i zmieniając cały system. Przystosowanie systemu do potrzeb języka adunaickiego, a później westronu, odbywało się z pewnością przez wieki; mimo to jednak Dunedainowie pisywali i w quenyi, musieli więc dobrze orientować się w szczegółach układu.

Tehtary

Tehtary nie były właściwie znakami, ale symbolami które umieszczano nad tengwarami aby wyrazić samogłoski i zmiany fonetyczne spółgłosek (pojęcie "tehta" odnosi się też często, w zawężonym znaczeniu, tylko do znaków samogłoskowych).

Zasadniczo istniało pięć symboli na wyrażenie samogłosek:

Tab.2: tehty na oznaczenie samogłosek
tehta	samogłoska
`C	a
`V	e (1)
`B	i (1)
`N	o (2)
`M	u (3)

(1) w niektórych inskrypcjach zamienne z "i" (2) w niektórych inskrypcjach zamienne z "u"

(Proszę zauważyć że podane tutaj "nośniki" (carriers) są tylko przykładowe; tak wygląda samogłoska gdy brakuje tengwy nad którą możnaby ją umieścić - np. na początku wyrazu).
Czasami, w językach w których "y" było samogłoską (np. quenya), zwykle zaznaczono je za pomocą tengwy anna z dwiema kropkami u dołu, o tak: hÍ (albo tylko samych dwóch kropek).

Inne poświadczone tehty obejmowały:

kreskę lub tyldę nad tengwą, która oznaczała nasalizację (np.1[ lub wP = nt lub mb)
haczyk, oznaczający niewymawiane "s" na końcu wyrazu, np. j_ lub z| na oznaczenie ls lub ks (x), odpowiednio.
kropkę pod tengwą, oznaczającą niewymawiane "e", np. .É
kreskę lub tyldę pod tengwą, która oznaczała podwojenie spółgłoski (np. 5: lub j/ lub j° = mm lub ll
"zawijas" nad tengwą, na oznaczenie następującego /w/ (np. 1é or jé = kw lub lw)

Ponadto używano znaków przestankowych, z których poświadczono: = kropkę, Á wykrzyknik, Ŕ znak zapytania, - dwukropek, -- koniec paragrafu, nawias (otwierający lub zamykający).

Jak się tym pisze?

Jest to całkiem proste, aczkolwiek różne języki wymagać mogą zastosowania różnych metod umieszczania tehtarów: Języki w których większość wyrazów kończy się na samogłoskę (fonetycznie), a więc quenya, polski czy rosyjski będą umieszczały tehtę nad poprzednią tengwą.
Języki w których większość wyrazów zakończona jest dźwiękiem spółgłoskowym, a więc sindariński, angielski czy łacina będą pisały tehtę nad następną tengwą

Przykłady:

Slowo kalma (lampa) zapisuje się jako aEjt3 używając sposobu quenejskiego, ale ajEt`C w sposobie sindarińskim (poniewaz ostatniej samoglosce a nie odpowiada żadna spółgłoska, zapisuje się ją pod krótkim nośnikiem - jako że jest to samogłoska krotka). Długie samogloski zapisuje sie albo jako tehtę na długim nośniku (niezależnie od tego czy odpowiada jej jakaś tengwa, np. yéni (lata) - hÍ~V5, albo dwie tehty na dwóch krótkich nośnikach (por. hÍ`V`V5), albo wreszcie umieszczając dwie tehty nad tengwą (por. hÍRV5).

Tengwary a sprawa polska

Zamieściłem poniżej wstępną próbę oddania polskiego systemu fonetycznego poprzez układ tengwarów (projekt mój i Ivana Derzhanskiego). System zakłada pisanie tehtarów nad poprzedzającą tengwą.

Tab. 2 Układ głosek dla języka polskiego
	seria I	seria II	seria III	seria IV
rząd 1	1 p	q t	a k	z sz
rząd 2	2 d	w b	3 g	v ż
rząd 3	3 c	e f	d ---	c cz
rząd 4	4 dz	r w	f ---	v dż
rząd 5	5 n	t m	g ng	b ---
rząd 6	6 ---	y ---	h j (1)	n ł
dodatkowe 1	7 r	u ---	j l	m ---
dodatkowe 2	8 s	i ---	k z	, ---
dodatkowe 3	9 h (2)	o ---	l j (1)	. ---

(1) zamiennie (2) także /X/ laryngalne (niektóre dialekty wschodnie i kresowe)

Objaśnienia:

Samogłoski (a e i o u y) zapisuje się tak jak to zostało omówione powyżej. O z kreską = podwójne o, np. j^H2 (lód). Dyftongi (ia ie io iu) zaznacza się za pomocą dwóch kropek pod tengwą + samogłoską, np. qTÎ8Éa piasek, qRÎ8 pies. Dyftongi au, eu zapisuje się jako eł, ał (`Vn7HqD Europa, `Cn1H auto). Samogłoski nosowe wyraża się poprzez kombinację tengwa + o dla ą i tengwa + e dla ę z dodaną na górze tylda (s$)8q gęsty, qÎH)1aE piątka - tu dyftong + nasalizacja).
Zmiękczenie (palatalizację) oznacza się jedną kropką nad odpowiednią tengwą (używane tylko z silme, numen, are i thule na oznaczenie ś, ń, ź, ć odpowiednio). Przyklady: 8O5TÍs śnieg, s7YkO5Í groźny. Kombinację d+ź zapisujemy jako dź (ando-are). Pomimo że system powinien opierać się raczej na wymowie, zdecydowalismy się uwzględnić u(bez)dźwięcznienie w środku i na końcu wyrazów; tak więc aY2 oznacza "kod", ale nie "kot" (aY1)
Pisanie koncowego s w postaci tehty jest opcjonalne, np. jG8 albo jT_ (lis).

Jeszcze jeden układ:

Marcin "Qrczak" Kowalczyk proponuje ukřad oparty na swojej ortografji:

seria I seria II seria III seria IV

rząd 1 1
p q
t a
cz z
k/k'

rząd 2 2
d w
b 3
dż v
g/g'

rząd 3 3
f' e
f d
sz c
ch

rząd 4 4
w' r
w f
ż v
h

rząd 5 5
n t
m g
ń b
m

rząd 6 6
--- y
--- h
j (1) n
---

dodatkowe 1 7
r u
rz j
l m
ł

dodatkowe 2 8
s i
ś k
z ,
ź

dodatkowe 3 9
--- o
--- l
--- .
---

rozszerzone 1 !
ć Q
p' A
--- Z
c

rozszerzone 2 @
dź W
b' S
--- X
dz

Tab. 2 Układ głosek dla języka polskiego wg. Qrczaka

Litery z apostrofami oznaczają miękkie warianty głosek. Samogłoski zapisywane są w zasadzie tak jak powyżej, z małymi wyjątkami:

u - "łuczek" nad tengwą, np.`Ú

ę - "zawijasek" otwarty z lewej (jak u powyżej)

ą - dwa takie zawijaski

Wynika to z tego że o ma sie do ę tak jak ó do ą, jeżeli chodzi o przegłosy w odmianie (bród > brodu, gęś > gąska).

Tehta oznaczająca normalnie i (kropka u góry) zależnie od kontekstu oznacza i lub y (nie ma zatem potrzeby osobnej tehty do
zapisywania y).

Tengwary a komputery (na razie PC :-)

Wygodne składanie tekstu tengwarami wymaga oczywiście odpowiedniej czcionki. Odpowiedniej - to znaczy takiej w której znaki mogą nakładać się na siebie, co jest nieodzowne dla umieszczania teht we właściwych miejscach. Na pececie rozwiązaniem jest pakiet Daniela S. Smitha dostępny tutaj (tengq19d.zip - 185.778 B), zawierający dwie czcionki: Tengwar Quenya oraz Tengwar Sindarin (ta druga nieco "ozdobna"), dostępne w formatach TrueType i Type 1, jak komu wygodniej. Pewnym mankamentem tego fontu jest nietypowe, acz skądinąd logiczne, rozmieszczenie tengw na klawiaturze. Autor przezornie zaopatrzył więc użytkownika w makra do MS Word 6.0 (sprawdzone też pod 7.0 PL, NIE działa we wcześniejszych wersjach), które miały jakoś ułatwić wprowadzanie znaków. Niestety ze względu na specyficzną powolność Worda w radzeniu sobie z oknami dialogowymi, szybkość pisania pozostawia wiele do życzenia.

Stąd też i pomysł programu niezależnego od platformy Worda, którego można używać w połączeniu z każdą aplikacją obsługującą czcionki wektorowe. Tak powstał Tengwar Typewriter (tt.zip - 28.324 B) (obecna wersja 1.2), autorstwa dwóch fińskich braci: Lasse i Atilli Rasinenów (lapmato@freenet.hut.fi). TT to nieduży programik - a właściwie dwa: klawiatura i edytor układów - które pozwalają w prosty i bezbolesny sposób wygenerować krótki napis w dowolnym z systemów (łącznie z własnym) i przesłać go przez schowek do innej aplikacji. Dokumentacja w pliku .wri.

Specjalnie dla czytelników :-) dołączyłem do powyższego archiwum pliczek z omówionym powyżej układem polskim (polish.tkm)

Od webmajstra: TT wymaga obecności biblioteki vbrun100.dll. Całkiem możliwe, że ją masz (np. w katalogu \WINDOWS\SYSTEM) ale jeśli nie, to możesz wziąć ją w postaci spakowanej stąd (vbrun100.zip - 156.905 B). Po rozpakowaniu ma 271.264 B.

Miłego pisania!

PS. Zainteresowanych "poważnym" systemem kodowania tengwarów (w Unicode) odsyłam do strony Michaela Eversona.

J.R.R. Tolkien - Polska Strona Domowa

www.lodz.tpsa.pl

Data ostatniej modyfikacji (Last modified): 1999.05.28.