Pismo tengwarowe

UWAGA: Ta strona zawiera znaki dostepne tylko w specjalnym foncie. Dlatego najwygodniej bedzie ja ogladac w srodowisku graficznym.
Nalezy zainstalowac czcionki z pakietu Daniela S. Smitha - dostepnego tutaj (tengq19d.zip - 185.778 B).
Uwaga 2: Niektore wersje Netscape dla MS Windows nie chca wyswietlac czcionek tengwarowych. W przypadku X Window: "moze byc".

opracowanie i edycja: Gwidon S. Naskrent (sr%2^5 5#8a7R51)

Wstep

Witam na stronie poswieconej pismu tengwarowemu; kreacji J.R.R. Tolkiena ktora pozwolila mu uzupelnic swoj jezykowy swiat, wypelniony juz mowa elfow i innych stworzen, o dodatkowe zrodlo komunikacji: alfabet w ktorym mieszkancy jego swiata mogli spisywac swoje historie i opowiesci. Jako ze polskie wydanie Wladcy Pierscieni pomijalo do niedawna ten aspekt tworczosci Profesora, pozwalam sobie wspomoc niniejszym artykulem znajomosci Tolkiena w Polsce. Mam nadzieje ze strona niniejsza - choc skromna w tresci i z pewnoscia nie pozbawiona bledow - pozwoli przyblizyc ten wlasnie aspekt tolkienowskiego swiata polskim czytelnikom, czestokroc niezdolnych korzystac z oryginalnych tekstow.

Gwidon S. Naskrent (naskrent@hoth.amu.edu.pl)
Poznan, 1996-1998

Co to jest pismo tengwarowe?

Pismo tengwarowe jest rodzajem pisma konsonantalnego (spolgloskowego), a wiec takiego ktorego podstawowe znaki reprezentuja wylacznie spolgloski. Na tej zasadzie opiera sie pismo hebrajskie oraz rozmaite wersje pisma arabskiego, przystosowane do zapisywania roznych jezykow semickich i indyjskich. W odroznieniu jednak od nich, tengwarami pisze sie z lewa na prawo, a wiec w sposob do ktorego my, Europejczycy, jestesmy przyzwyczajeni od wiekow. Nie oznacza to jednak ze w obrebie samego sposobu pisania nie ma odmian - najwazniejsza jest sprawa pisania znakow samogloskowych nad poprzednia lub nastepna litera, co zostanie omowione ponizej.

Tengwary

Zasadniczymi znakami alfabetu sa tengwary (w quenyi - znaki, litery). Uwaga: liczba pojedyncza tego wyrazu brzmi (zgodnie z regulami jezyka quenejskiego) tengwa (wym. ten-wa), nie tengwar. Tengwary odzwierciedlaja fonetyczny schemat jezyka - zasadniczo quenyi, ale dzieki swojej elastycznosci caly system mozna przystosowac rowniez do dowolnego innego; w istocie, do wiekszosci, jesli nie wszystkich, jezykow europejskich. Wyroznia sie dwadziescia cztery tengwy podstawowe i dwanascie dodatkowych - oddajacych dzwieki ktore nie mieszcza sie w regularnym schemacie podstawowym - razem wiec trzydziesci szesc. Kazda tengwa ma swoja quenejska nazwe, podobnie jak hebrajskie alef, beth, gimel..., greckie alfa, beta, gamma..., tutaj jednak nazwa litery jest slowo w ktorym dana spolgloska wystepuje jako pierwsza. Kazda tengwa sklada sie z rdzenia (telko) i luczka (lúva). Rozne polozenia rdzenia i luczka wzgledem siebie pozwalaja wyroznic rozne kategorie spolglosek. Obowiazuje np. zasada ze podwojenie luczka oznacza udzwiecznienie spolgloski ( np. t > d), a zmiana polozenia luczka z gornego na dolny - aspiracje (np. t > th).

Oto tabelka przedstawiajaca tengwy podstawowe i rozszerzone, wraz z ich oryginalnymi literowymi wartosciami w jezyku quenejskim oraz ukladem fonetycznym ktory odzwierciedlaja:

Tab.1: tengwary wraz z odpowiadajacymi im wartosciami
	seria I	seria II	seria III	seria IV
rzad 1	1 tinco (metal) t /t/	q parma (ksiega) p /p/	a kalma (lampa) k /k/	z quesse (pioro) q /q/
rzad 2	2 ando (brama) nd /d/	w umbar (los) mb /b/	3 anga (zelazo) ng /g/	v ungwe (pajeczyna) ngw /gw/
rzad 3	3 thúle/súle (duch/wiatr) th /[theta]/	e formen (polnoc) f /f/	d harma/aha (skarb/gniew) kh /h/	c hwesta (powiew) khw /w/
rzad 4	4 anto (usta) dh (?)	r ampa (hak) mp /v/	f anka (paszcza) nk /h'/	v unque (wglebienie) nkw /w'/
rzad 5	5 númen (zachod) n /n/	t malta (zloto) m /m/	g ngoldo (Noldo) ng /?/	b ngwalme (meka) ngw (?w)
rzad 6	6 ore (serce) r /r/	y vala (moc anielska) v /v/	h anna (dar) y /y/ (1)	n vilya (powietrze) w lub v /w-v/
dodatkowe 1	7 romen (wschod) r /r/	u arda (region) rd /r'/	j lambe (jezyk) l /l/	m alda (drzewo) ld /l'/
dodatkowe 2	8 silme (swiatlo ksiezyca) s /s/	i silme nuquerna (silme odwrocone) s /s/ (2)	k are/esse (blask slonca/imie) z lub ss /z/	, are nuquerna (are odwrocone) z lub ss /z/ (2)
dodatkowe 3	9 hyarmen (poludnie) hy /h/	o (3) hwesta sindarinwa (hwesta sindarinskie) (uzywane tylko w sindarinskim)	l yanta (most) y /y/	. ure (cieplo) w /w/

(1) y spolgloskowe. (2) warianty graficzne uzywane gdy towarzyszace im tehtary znajdowaly sie pod lub nad znakiem, odpowiednio. (3) w ukladzie dla quenyi tengwa ta nazywa sie halla (wysoki) i wyglada podobnie do nosnikow (˝); wartosc fonetyczna /h/.

Azeby zrozumiec zastosowanie alfabetu tengwarowego, nalezy wiedziec co nieco o jego historii; tengwary byly dzielem Rumila, pierwszego z elfich kronikarzy i historykow w Valinorze. Ich obecna postac zawdzieczamy Feanorowi, najwiekszemu z rzemieslnikow Noldorow, ktory niedlugo przed uwolnieniem Melkora z Mandosu znacznie poszerzyl i uregulowal forme i wyglad tengwarow (przynajmniej tych podstawowych). Prawodpodobnie dodal rowniez znaki samogloskowe, albowiem mozliwe ze zrazu Noldorowie poslugiwali sie pismem sylabicznym. Wszystko to bardzo ulatwilo uzycie pisma (umozliwiajac kaligraficzne pisanie piorem lub pedzelkiem).

Dzieki temu ze powstal w zamierzchlej epoce, klasyczny zestaw tengwarow zawiera znaki odpowiadajace fonemom ktore zanikly w erach pozniejszych - zwlaszcza kombinacje dwoch samoglosek, z ktorych jedna jest nosowa (nd, mb, mn) - w praktyce wiekszosc tengw z serii III i IV. Kiedy Noldorowie przybyli do Beleriandu, zastali tam Sindarow praktykujacych wlasnie certhy - alfabet runiczny pomyslu Daerona, minstrela krola Thingola. Szare Elfy szybko jednak porzucily runy i zaczely spisywac swoje historie - a czynily to zrazu niechetnie - pismem Noldorow, przerabiajac je jednak na swoja modle i dodajac nowe tengwy dla potrzeb swojego jezyka, chocby nr 34 (hwesta sindarinwa). Tak mogl powstac system beleriandzki, o ktorym bedzie mowa nizej - uzywano go juz przeciez w Drugiej Erze w Eregionie. Oczywiscie Sindarowie nie zaprzestali uzywac runow do rycia w drewnie i metalu, i wszedzie tam gdzie byla taka koniecznosc (np. jako znaki komunikacyjne w lasach); przekazali je tez krasnoludom. Od Drugiej Ery, a moze i wczesniej, tengwarami poslugiwali sie ludzie, znow znacznie przerabiajac i zmieniajac caly system. Przystosowanie systemu do potrzeb jezyka adunaickiego, a pozniej westronu, odbywalo sie z pewnoscia przez wieki; mimo to jednak Dunedainowie pisywali i w quenyi, musieli wiec dobrze orientowac sie w szczegolach ukladu.

Tehtary

Tehtary nie byly wlasciwie znakami, ale symbolami ktore umieszczano nad tengwarami aby wyrazic samogloski i zmiany fonetyczne spolglosek (pojecie "tehta" odnosi sie tez czesto, w zawezonym znaczeniu, tylko do znakow samogloskowych).

Zasadniczo istnialo piec symboli na wyrazenie samoglosek:

Tab.2: tehty na oznaczenie samoglosek
tehta	samogloska
`C	a
`V	e (1)
`B	i (1)
`N	o (2)
`M	u (3)

(1) w niektorych inskrypcjach zamienne z "i" (2) w niektorych inskrypcjach zamienne z "u"

(Prosze zauwazyc ze podane tutaj "nosniki" (carriers) sa tylko przykladowe; tak wyglada samogloska gdy brakuje tengwy nad ktora moznaby ja umiescic - np. na poczatku wyrazu).
Czasami, w jezykach w ktorych "y" bylo samogloska (np. quenya), zwykle zaznaczono je za pomoca tengwy anna z dwiema kropkami u dolu, o tak: hÍ (albo tylko samych dwoch kropek).

Inne poswiadczone tehty obejmowaly:

kreske lub tylde nad tengwa, ktora oznaczala nasalizacje (np.1[ lub wP = nt lub mb)
haczyk, oznaczajacy niewymawiane "s" na koncu wyrazu, np. j_ lub z| na oznaczenie ls lub ks (x), odpowiednio.
kropke pod tengwa, oznaczajaca niewymawiane "e", np. .É
kreske lub tylde pod tengwa, ktora oznaczala podwojenie spolgloski (np. 5: lub j/ lub j° = mm lub ll
"zawijas" nad tengwa, na oznaczenie nastepujacego /w/ (np. 1é or jé = kw lub lw)

Ponadto uzywano znakow przestankowych, z ktorych poswiadczono: = kropke, Á wykrzyknik, Ŕ znak zapytania, - dwukropek, -- koniec paragrafu, nawias (otwierajacy lub zamykajacy).

Jak sie tym pisze?

Jest to calkiem proste, aczkolwiek rozne jezyki wymagac moga zastosowania roznych metod umieszczania tehtarow: Jezyki w ktorych wiekszosc wyrazow konczy sie na samogloske (fonetycznie), a wiec quenya, polski czy rosyjski beda umieszczaly tehte nad poprzednia tengwa.
Jezyki w ktorych wiekszosc wyrazow zakonczona jest dzwiekiem spolgloskowym, a wiec sindarinski, angielski czy lacina beda pisaly tehte nad nastepna tengwa

Przyklady:

Slowo kalma (lampa) zapisuje sie jako aEjt3 uzywajac sposobu quenejskiego, ale ajEt`C w sposobie sindarinskim (poniewaz ostatniej samoglosce a nie odpowiada zadna spolgloska, zapisuje sie ja pod krotkim nosnikiem - jako ze jest to samogloska krotka). Dlugie samogloski zapisuje sie albo jako tehte na dlugim nosniku (niezaleznie od tego czy odpowiada jej jakas tengwa, np. yéni (lata) - hÍ~V5, albo dwie tehty na dwoch krotkich nosnikach (por. hÍ`V`V5), albo wreszcie umieszczajac dwie tehty nad tengwa (por. hÍRV5).

Tengwary a sprawa polska

Zamiescilem ponizej wstepna probe oddania polskiego systemu fonetycznego poprzez uklad tengwarow (projekt moj i Ivana Derzhanskiego). System zaklada pisanie tehtarow nad poprzedzajaca tengwa.

Tab. 2 Uklad glosek dla jezyka polskiego
	seria I	seria II	seria III	seria IV
rzad 1	1 p	q t	a k	z sz
rzad 2	2 d	w b	3 g	v z
rzad 3	3 c	e f	d ---	c cz
rzad 4	4 dz	r w	f ---	v dz
rzad 5	5 n	t m	g ng	b ---
rzad 6	6 ---	y ---	h j (1)	n l
dodatkowe 1	7 r	u ---	j l	m ---
dodatkowe 2	8 s	i ---	k z	, ---
dodatkowe 3	9 h (2)	o ---	l j (1)	. ---

(1) zamiennie (2) takze /X/ laryngalne (niektore dialekty wschodnie i kresowe)

Objasnienia:

Samogloski (a e i o u y) zapisuje sie tak jak to zostalo omowione powyzej. O z kreska = podwojne o, np. j^H2 (lod). Dyftongi (ia ie io iu) zaznacza sie za pomoca dwoch kropek pod tengwa + samogloska, np. qTÎ8Éa piasek, qRÎ8 pies. Dyftongi au, eu zapisuje sie jako el, al (`Vn7HqD Europa, `Cn1H auto). Samogloski nosowe wyraza sie poprzez kombinacje tengwa + o dla a i tengwa + e dla e z dodana na gorze tylda (s$)8q gesty, qÎH)1aE piatka - tu dyftong + nasalizacja).
Zmiekczenie (palatalizacje) oznacza sie jedna kropka nad odpowiednia tengwa (uzywane tylko z silme, numen, are i thule na oznaczenie s, n, z, c odpowiednio). Przyklady: 8O5TÍs snieg, s7YkO5Í grozny. Kombinacje d+z zapisujemy jako dz (ando-are). Pomimo ze system powinien opierac sie raczej na wymowie, zdecydowalismy sie uwzglednic u(bez)dzwiecznienie w srodku i na koncu wyrazow; tak wiec aY2 oznacza "kod", ale nie "kot" (aY1)
Pisanie koncowego s w postaci tehty jest opcjonalne, np. jG8 albo jT_ (lis).

Jeszcze jeden uklad:

Marcin "Qrczak" Kowalczyk proponuje ukřad oparty na swojej ortografji:

seria I seria II seria III seria IV

rzad 1 1
p q
t a
cz z
k/k'

rzad 2 2
d w
b 3
dz v
g/g'

rzad 3 3
f' e
f d
sz c
ch

rzad 4 4
w' r
w f
z v
h

rzad 5 5
n t
m g
n b
m

rzad 6 6
--- y
--- h
j (1) n
---

dodatkowe 1 7
r u
rz j
l m
l

dodatkowe 2 8
s i
s k
z ,
z

dodatkowe 3 9
--- o
--- l
--- .
---

rozszerzone 1 !
c Q
p' A
--- Z
c

rozszerzone 2 @
dz W
b' S
--- X
dz

Tab. 2 Uklad glosek dla jezyka polskiego wg. Qrczaka

Litery z apostrofami oznaczaja miekkie warianty glosek. Samogloski zapisywane sa w zasadzie tak jak powyzej, z malymi wyjatkami:

u - "luczek" nad tengwa, np.`Ú

e - "zawijasek" otwarty z lewej (jak u powyzej)

a - dwa takie zawijaski

Wynika to z tego ze o ma sie do e tak jak o do a, jezeli chodzi o przeglosy w odmianie (brod > brodu, ges > gaska).

Tehta oznaczajaca normalnie i (kropka u gory) zaleznie od kontekstu oznacza i lub y (nie ma zatem potrzeby osobnej tehty do
zapisywania y).

Tengwary a komputery (na razie PC :-)

Wygodne skladanie tekstu tengwarami wymaga oczywiscie odpowiedniej czcionki. Odpowiedniej - to znaczy takiej w ktorej znaki moga nakladac sie na siebie, co jest nieodzowne dla umieszczania teht we wlasciwych miejscach. Na pececie rozwiazaniem jest pakiet Daniela S. Smitha dostepny tutaj (tengq19d.zip - 185.778 B), zawierajacy dwie czcionki: Tengwar Quenya oraz Tengwar Sindarin (ta druga nieco "ozdobna"), dostepne w formatach TrueType i Type 1, jak komu wygodniej. Pewnym mankamentem tego fontu jest nietypowe, acz skadinad logiczne, rozmieszczenie tengw na klawiaturze. Autor przezornie zaopatrzyl wiec uzytkownika w makra do MS Word 6.0 (sprawdzone tez pod 7.0 PL, NIE dziala we wczesniejszych wersjach), ktore mialy jakos ulatwic wprowadzanie znakow. Niestety ze wzgledu na specyficzna powolnosc Worda w radzeniu sobie z oknami dialogowymi, szybkosc pisania pozostawia wiele do zyczenia.

Stad tez i pomysl programu niezaleznego od platformy Worda, ktorego mozna uzywac w polaczeniu z kazda aplikacja obslugujaca czcionki wektorowe. Tak powstal Tengwar Typewriter (tt.zip - 28.324 B) (obecna wersja 1.2), autorstwa dwoch finskich braci: Lasse i Atilli Rasinenow (lapmato@freenet.hut.fi). TT to nieduzy programik - a wlasciwie dwa: klawiatura i edytor ukladow - ktore pozwalaja w prosty i bezbolesny sposob wygenerowac krotki napis w dowolnym z systemow (lacznie z wlasnym) i przeslac go przez schowek do innej aplikacji. Dokumentacja w pliku .wri.

Specjalnie dla czytelnikow :-) dolaczylem do powyzszego archiwum pliczek z omowionym powyzej ukladem polskim (polish.tkm)

Od webmajstra: TT wymaga obecnosci biblioteki vbrun100.dll. Calkiem mozliwe, ze ja masz (np. w katalogu \WINDOWS\SYSTEM) ale jesli nie, to mozesz wziac ja w postaci spakowanej stad (vbrun100.zip - 156.905 B). Po rozpakowaniu ma 271.264 B.

Milego pisania!

PS. Zainteresowanych "powaznym" systemem kodowania tengwarow (w Unicode) odsylam do strony Michaela Eversona.

J.R.R. Tolkien - Polska Strona Domowa

www.lodz.tpsa.pl

Data ostatniej modyfikacji (Last modified): 1999.05.28.